FOIN-SA’E & FILOZOFIA IHA ERA DIJITÁL

 

FOIN-SA’E & FILOZOFIA IHA ERA DIJITÁL

R Ferreira[*]

Iha fulan hirak liubá (12/08/2024), hodi selebra loron internasionál Juventude, hetan konvite ida hosi jerasaun Z sira ne’ebé halibur-an iha Asosiasaun NextGen Innovation Hub (NGIH) hodi ko’alia kona-ba Foin-sa’e no filozofia iha era dijitál: forsa no frakeza ka ho arti-seluk, Importánsia filozofia iha era dijitalizasaun ba foin-sa’e sira.

Ho foin-sa’e sira jerasaun mileniál no Z nian, ami halo diskusaun ba asuntu ne’e. Iha diskusaun, pesoalmente aprezenta kestaun importante sira, hanesan baibain tradisaun filozofia nian, sempre hahú ho mahusuk. Filozofia sei importante ka lae iha era atuál? Sá kontribuisaun mak filozofia bele halo hodi tulun dezenvolvimentu sira iha aspetu hotu iha sékulu atuál? Ka, sá kontribuisaun mak filozofia bele oferese iha era dijitalizasaun? Mahusuk hirak ne’e nu’udar pontu aranka diskusaun nian.

Ko’alia kona-ba filozofia, mosu iha sosiedade balun nia hanoin mak, buat ruma ka siénsia ne’ebé imajinavel, la realístiku no laiha relasaun ho ema-nia moris loroloron. Sá tan iha dezenvolvimentu era dijitál mak sofistikadu ne’ebé nakonu ho inovasaun teknolojia, dalaruma ema barak hanoin katak filozofia ne’e disiplina ida-ne’ebé mak dezatualizadu (ketinggalan zaman) ona. Hanoin sira hanesan ne’e, la’ós mai de’it hosi sosiedade baibain ne’ebé nunka aprende filozofia, maibé mai mós hodi akademista sira. Ita tenke konsidera mós ida-ne’e nu’udar problema boot ida-ne’ebé sosiedade ohin-loron enfrenta.  

Loos duni ka filozofia la importante iha era dijitalizasaun? Lae, filozofia ohin-loron enfrenta direta problema sira iha dijitalizasaun iha aspetu hotu-hotu. Signifika, filozofia hola funsaun/papel esensiál iha era dijitalizasaun. Filozofia importante nafatin no nu’udar frame of thinking (kerangka berfikir) ida ba siénsia ho nia materiál lójika. (lee: Ja’far: 2024).

Mundu dijitál influénsia barak tebes ema-nia modo de pensar (mindset), maneira relasaun entre ema ida ho ema seluk (relasaun sosiál) no oferese sentidu foun ba realidade no identidade. Sentidu hosi “realidade” no “identidade” kuaze muda totál. Realidade la’ós ona fíziku, maibé mós dijitál ka virtuál ne’ebé forma hosi númeru no algoritma. Mundu dijitál muda ema-nia moris, até ke muda ema-nia esénsia nu’udar ema. Tenke rekoñese katak mudansa teknolojia dijitál mós oferese mai ita diversidade problema étika. Haree ba situasaun hirak ne’e ita presiza husu; será ke ema rasik preokupa kona-ba mudansa ka diversidade problema hirak ne’e? Se ema preokupa, maka ema hala’o hela atividade filozofia nian.

Sosiedade labele hanoin katak, ita lakoi simu ka no di’ak liu hasees-an hosi prezensa tenknolojia no dijitál. Ida-ne’e hanoin katak difisil tebes. Saida mak ita bele halo mak tenke enfrenta era foun ne’e ho atitude nakloke. Uluk iha Gresia, ema gresia sira fiar ba mitos, maibé hafoin sira nakloke-an hodi simu “logos”. Ema gresia sira hetan sira-nia maneira hanoin no moris liuhosi atitude nakloke (sikap terbuka). Ita tenke aprende hosi ida-ne’e.

Mudansa iha era dijital ne’ebé dezevolvidu tebes, hamosu fenómena ne’ebé halo ema preokupa, mak “post truth”. Iha kontestu ida-ne’e, faktu sira objetividade (ka bele verifika verdade) ladún influénsia ba forma sosiedade nia persepsaun no koñesimentu, maibé emosaun, fiar privadu, no narasaun sira ne’ebé menguntungkan parte balun influénsia liu. Mídia-sosiál no mudansa teknolojia halimar papel sentrál hodi habelar post truth iha era dijitál. Mídia-sosiál mós oferese plataforma ne’ebé nakloke hodi habelar informasaun sira; notísia sira fake, hoax, misiformasaun no disinformasaun nst. Iha kontestu seluk, kapitalizmu dijitál mós re-interpreta sentidu sira hosi lialoos, realidade no objetividade ba interese kapitalista nian.

Ohin loron, ema bele aprende ka hetan konesimentu sá de’it liuhosi uza smartphone ka komputadór ho fasil no lais. Ema-nia atividade loroloron iha mundu virtuál, dijitál grava no bainhira husu informasaun ruma nia sei oferese tuir saida mak ema husu (tantu di’ak no aat).  Revolusaun teknolojia informasaun, internet, no artificial inteligent (AI) sira halo transformasaun ne’ebé muda paradigma iha sosiedade modernu.

Ho mudansa sira hotu iha leten tantu pozitivu no negativu, filozofia hola papel esensiál hodi oferese kompas ka diresaun ba ema, eskeptis  ba mudansa sira-ne’ebé lais loos. Filozofia oferese prinsípiu sira-ne’ebé halo ema-nia moris iha balansu. Filozofia tulun ema atu uza kapasidade mak iha hodi hanoin ho krítiku ba saida de’it mak dijitál oferese. Prost truth, hoax, fake news, black campaing, kapitalizmu dijitál influénsia ema lalais liu. Hirak ne’e akontese tanba ema lakon kapasidade atu halo filter/ta’es informasaun sira hotu uza hanoin krítiku (critical thinking).

Filozofia ho nia karatér báziku “sempre kestiona” hakarak treina ita atu halo balansu no kestiona tuir saida mak dijitál oferese no la fasil simu de’it. Ho sentidu seluk, filozofia uza razaun hodi kestiona realidade hotu tantu reál no virtuál, atu realidade hirak ne’e karik influénsia ema ruma, ema ne’e rasik konxiente kona-ba saida mak nia fiar no la’o tuir, atu nune’e ema labele sai atan ba teknolojia no dijitál no mós uza hodi halo esplorasaun ba ema seluk, maibé dijitál no teknolojia nia prezensa atu tulun hodi hafasil moris ka serve ema-nia moris.

Filozofia mós oferese ba ita baze ne’ebé forte hodi halo avaliasaun ba impaktu hosi desizaun no asaun hotu mak ita halo iha mundu dijitalizasaun. Avaliasaun ba impaktu hosi mis no disformasaun, hoax, cyberbullying, fake news, inklui habelar informasaun sira hotu. La ho filozofia maka ita sei sai de’it atan iha mundu dijitál.  

Ne’eduni jerasaun atuál (foin-sa’e sira; mileniál no Z no hirak ne’ebé sei mai) tenke iha kapasidade krítiku hodi filtra informasaun saida de’it hosi mundu dijitál nune’e bele aproveita informasaun pozitivu sira hodi bele hasa’e ho haboot liután abilidade kognifitiva jerasaun nian, hanesan hanoin inovativu, kreativu, krítiku no rezolve problema sira ne’ebé kompleksu ba interese umanidade nian. Iha kontestu Timor-Leste, atu lori foin-sa’e ida to’o ba iha kapasidade krítiku mak edukasaun hola papel sentrál ba formasaun pensamentu krítiku. Ne’eduni nesesáriu tebes, estadu (governu) presiza investimentu ho sériu iha área edukasaun hodi ba atinji edukasaun ida kualidade no libertadora.

 

---

[*] Alumnu Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas (FFCH), UNTL, 2018.

PARADOKSU & KRÍTIKA TENKE “MEMBANGUN” ALA SEATOU

 

PARADOKSU & KRÍTIKA TENKE “MEMBANGUN” ALA SEATOU

R Ferreira

Iha loron-03 fulan-setembru, 2024, ekipa lideradu hosi Secretário de Estado dos  Assuntos Toponímia e Organização Urbana (SEATOU) hamutuk ho Saneamentu Munisípiu Dili halo asaun represivu balun hanesan baku-rahun sasán no karoxa sira vendedór ambulante nian, iha Dili (Fatuhada no Kampung Baru). Ita observa didi’ak, asaun represivu hirak ne’e la’ós foin akontese, maibé akontese filafila ona dezde ukun rasik-an. Ida-ne’ebé grave (bárbaru) no masivu liu maka iha tinan hirak ikus, ne’ebé lidera hosi SEATOU. Hahú hosi sobu-uma sira hosi Bekora to’o Tasi-Tolu, duni vendedór ambulante sira iha largo Lecidere no baku-rahun vendedór dalan-ninin sira-nia sasán.

Hafoin akontesimentu (03/09), hahú mosu reajen ne’ebé luan hosi públiku. Hatán ba preokupasaun públiku ne’e, ekipa SEATOU halo klarifikasaun ba públiku kona-ba akontesimentu sira-ne’e hotu (bele akompaña komunikadu emprensa SEATOU nian iha mídia nasionál sira). Tuir SEATOU katak, sira ezekuta ordén hosi leten (despaxu) no mós lei ijiene no ordén públika (lei nú.33/2008 ho alterasaun lei nú.03/2024). Intensaun hosi implementasaun lei ne’e mak, atu sidade moos, saudavel no organizadu. Aleinde ne’e, iha esklaresimentu refere, ekipa SEATOU mós esplika razaun balun katak implementa dekretu lei ne’e hanesan dalan ida tulun estadu salva ekonomia nasionál. Tanba, tuir informasaun hosi Banco Central Timor-Leste (BCTL) katak,  to’o 2030-35 Timor-Leste sei tama ba persipisiu fiskál ka enfrenta krize ekonomia. Ne’eduni, SEATOU tulun liuhosi hatama reseita hosi koima sira mak povu selu liuhosi uzu rai-estadu ilegál ka okupa espasu públiku sira ne’ebé la hetan autorizasaun hosi governu. Iha komunikadu refere, SEATOU mós curhat uito’an no husu atu sosiedade sira “krítika tenke membangun” no “krítika pozitivu”.

Hafoin akompaña tiha komunikadu emprensa ne’e, pesoalmente to’o iha konkluzaun ida katak, loos duni SEATOU ne’e represivu, hala’o lei tuir nia selera no dalaruma mós tolan-tomak (dekór) de’it lei, maibé la komprende sentidu hosi direitu (hukum). Saida mak SEATOU esplika iha nia komunikadu emprensa ne’e, refleta loloos natureza direitu represivu ( lee: artigu Armindo Moniz Amaral nian kona-ba Direitu Represivu). Karatér balun hosi direitu represivu mak, podér iha lei nia leten, uza podér hodi hanehan povu, interpretasaun ba direitu  tuir de’it selera mahukun nian no hala’o lei ho violénsia.  

Manifestasaun direitu represivu ne’e mak ita haree momoos iha SEATOU nia asaun sira. Dekretu lei ko’alia kona-ba fó koima ba ema sira-ne’ebé kontra bandu, maibé SEATOU ho ekipa halo fali asaun fora hosi lei hanesan baku-rahun vendedór dalan-ninin nia sasán. Ema sira-ne’ebé komete asaun bárbaru ne’e la responsabiliza tuir dalan legál. Ida-ne’e tanba, tuir direitu represivu, podér iha lei nia leten. No lei pro status quo ka sadere de’it ba podér.

Iha konteudu komunikadu tenta atu taka povu nia ibun ho liafuan sira “krítika tenke membangun, krítika tenke pozitivu, imi mak servisu fali tok” nst. Ida-ne’e hatudu de’it katak, SETOU la hatuur nia an nu’udar líder no la maduru, inklui la komprende moris iha ambiente estadu direitu demokrátiku. Liafuan no asaun sira hanesan SEATOU ko’alia no halo, uluk mós Soeharto uza iha ninia ukun bainhira T-L sei invade hosi Indonézia. Ba “interese dezenvolvimentu,” Soeharto uza aparellu estadu hodi ameasa povu bainhira povu krítika nia desizaun sira-ne’ebé laloos. Povu Timór barak sai vítima ba Soeharto nia asaun sira. Afinál, Soeharto nia karatér ne’e sei moris hamutuk ho Timor-Leste iha klima ukun rasik-an. Dalaruma, SEATOU hanoin katak dezenvolvimentu ne’e mak sidade moos, organizadu no saudavel de’it, maibé husik povu ki’ak, hamlaha, moras iha sidade organizadu ne’e nia leten.

Paradoksu & Krítika tenke “membangun” ala SEATOU

Tuir SEATOU katak, ita tenke tulun governu salva ekonomia estadu, nune’e ativista sira labele ko’alia de’it direitos humanos no umanidade, maibé mós hanoin dezenvolvimentu ekonomia. SEATOU hakarak salva ekonomia rai-laran, maibé iha sorin seluk, sira-nia ekipa mós duni vendedór ambulante sira-ne’ebé fa’an ka buka rendimentu hodi sustenta nesesidade moris loroloron nian (paradoksu iha ne’e).  

Iha konteudu komunikadu esplika katak, dezde 2019 to’o ohin-loron Prezidente Autoridade Munisípiu (PAM) Dili sesante inklui ekipa SEATOU halo avizu no fó notifikasaun ba povu sira mak hela iha rai-estadu no fa’an iha dalan-ninin, atu sai hosi fatin mak sira okupa. Tuir PAM sesante no SEATOU hanoin katak, avizu, fó notifikasaun no duni povu tun-sa’e, baku no sobu ne’e mak solusaun ideál ba povu nia moris hodi atinji moris di’ak, ka ho lian-seluk hasai povu hosi moris-ki’ak, hamlaha no moras. Mungkin iha SEATOU nia imajinasaun katak, fatin iha merkadu Manleuana no Taibesi ne’e luan loos hodi bele asegura vendedór sira ba fa’an iha ne’ebá. Maibé, nia la konsege imajina katak, maksosa sira bele ba sosa modo-tahan ruma to’o iha ne’ebá kalae? Imajina, ema hosi Tasi-tolu, tenke sosa modo-tahan to’o merkadu Manleuana ka to’o Taibesi? Tansá la identifika fatin dignu balun besik komunidade nia hela-fatin hodi harii mini-merkadu ruma atu tulun povu ki’ik no kbiit-laek sira hasa’e sira-nia rendimentu família liuhosi fa’an modo-tahan oan ruma? (foti ezemplu nu’udar referénsia Tais Market no merkadu aihan-lokál iha Lita Store nia oin).

Hanesan temi iha leten katak, se ita haree didi’ak, asaun sira hotu mak SEATOU halo ne’e la tuir saida mak hakerek iha Dekretu Lei nú 03/2024. Nia sansaun ba kontra ordenamentu ruma ne’e mak koima, la’ós baku-rahun ka estraga (lee: Artigu 05: nú.4 juncto artigu 06: nú.5).  Saida mak hakerek iha dekretu lei ne’e de’it, SEATOU la kumpri ona, sa tan ko’alia kona-ba Justisa no Benefísiu hosi lei nian ? (lee: Gustav Radbruch).  Bainhira ema krítika kona-ba desizaun hirak mak la refleta saida mak hatuur iha dekretu lei ne’ebé SEATOU uza iha nia atuasaun sira, SEATOU ho hirus hatán katak, krítika tenke membangun, krítika tenke pozitivu nst. Ha’u foin hatene katak, ternyata iha krítika membangun no krítika pozitivu. SEATOU husu ema sira krítika ne’e tenke membangun, husik SEATOU mak hatudu rezultadu barullu liuhosi sobu ema-nia uma, baku-rahun ema-nia sasán, duni vendedór sira nst. Ba dezenvolvimentu, tenke baku, tuku, duni, sobu, povu nia sasán sira arbiru ? Husi hirak-ne’e hotu, hatudu katak, SEATOU ho nia ekipa la komprende esénsia hosi krítika. Laiha krítika ida mak membangun. Krítika membangun (konstrutivu) ne’e contradictio in terminis.  Nune’e husu ba SEATOU ho nia ekipa lalika sente-an bainhira ema krítika. Sa tan curhat iha mídia. Ukun-na’in mak ema krítika, nia tersinggung, di’ak liu lalika ukun, no fó ba ema seluk ukun.

Ema sira mak krítika, anti dezenvolvimentu? Lae, ema la anti dezenvolvimentu. Dalaruma ukun-na’in ho nia aliadu sira mak prezume lais liu. Ema sira krítika ne’e hakarak dezenvolvimentu ida-ne’ebé ho karatér tenke pro povu, pro justisa no pro umanidade. Atu hateten saida? Tuir Harvey ho Henri Lefebvre iha The Right to the City dehan “direitu ba sidade konsidera povu la’ós sujeitu pasiva, maibé sujeitu ativa iha prosesu dezenvolvimentu nasionál” (Harvey: 2012). Hateke ba ida-ne’e, saida mak SEATOU halo konsidera povu nu’udar sujeitu pasiva, tanba ne’e mak hanoin katak halo de’it lei (karik la tuir ona interese ukun-na’in no oligarkia nia hakarak, revoga) no hafoin avizu no fó notifikasaun ba povu atu povu kumpri, sem povu diskuti lei ne’e favorese ba sira-nia interese ka interese osan-na’in (oligarkia) sira-nian?

Hosi desizaun hirak hotu ne’ebé governu halo konsidera povu nu’udar sujeitu pasiva iha dezenvolvimentu nasionál, ita bele to’o iha konkluzaun ida katak Sidade Dili ne’e dezeña ba interese osan-na’in sira-nian, la’ós interese povu marjinalizadu no oprimidu.  

Nota : Foto ne’e foti hosi facebook.