PARADOKSU & KRÍTIKA TENKE “MEMBANGUN” ALA SEATOU
R Ferreira
Hafoin akontesimentu (03/09), hahú mosu reajen ne’ebé
luan hosi públiku. Hatán ba preokupasaun públiku ne’e, ekipa SEATOU halo klarifikasaun
ba públiku kona-ba akontesimentu sira-ne’e hotu (bele akompaña komunikadu
emprensa SEATOU nian iha mídia nasionál sira). Tuir SEATOU katak, sira ezekuta ordén
hosi leten (despaxu) no mós lei ijiene no ordén públika (lei nú.33/2008 ho alterasaun
lei nú.03/2024). Intensaun hosi implementasaun lei ne’e mak, atu sidade moos,
saudavel no organizadu. Aleinde ne’e, iha esklaresimentu refere, ekipa SEATOU
mós esplika razaun balun katak implementa dekretu lei ne’e hanesan dalan ida tulun
estadu salva ekonomia nasionál. Tanba, tuir informasaun hosi Banco Central Timor-Leste
(BCTL) katak, to’o 2030-35 Timor-Leste sei
tama ba persipisiu fiskál ka
enfrenta krize ekonomia. Ne’eduni, SEATOU tulun liuhosi hatama reseita hosi
koima sira mak povu selu liuhosi uzu rai-estadu ilegál ka okupa espasu públiku
sira ne’ebé la hetan autorizasaun hosi governu. Iha komunikadu refere, SEATOU
mós curhat uito’an no husu atu sosiedade sira “krítika tenke membangun”
no “krítika pozitivu”.
Hafoin akompaña tiha komunikadu emprensa ne’e,
pesoalmente to’o iha konkluzaun ida katak, loos duni SEATOU ne’e represivu,
hala’o lei tuir nia selera no dalaruma mós tolan-tomak (dekór) de’it lei, maibé
la komprende sentidu hosi direitu (hukum). Saida mak SEATOU esplika iha nia
komunikadu emprensa ne’e, refleta loloos natureza direitu represivu ( lee:
artigu Armindo Moniz Amaral nian kona-ba Direitu Represivu). Karatér balun hosi
direitu represivu mak, podér iha lei nia leten, uza podér hodi hanehan povu, interpretasaun
ba direitu tuir de’it selera mahukun
nian no hala’o lei ho violénsia.
Manifestasaun direitu represivu ne’e mak ita haree
momoos iha SEATOU nia asaun sira. Dekretu lei ko’alia kona-ba fó koima ba ema
sira-ne’ebé kontra bandu, maibé SEATOU ho ekipa halo fali asaun fora hosi lei
hanesan baku-rahun vendedór dalan-ninin nia sasán. Ema sira-ne’ebé komete asaun
bárbaru ne’e la responsabiliza tuir dalan legál. Ida-ne’e tanba, tuir direitu
represivu, podér iha lei nia leten. No lei pro status quo ka sadere de’it
ba podér.
Iha konteudu komunikadu tenta atu taka povu nia ibun
ho liafuan sira “krítika tenke membangun, krítika tenke pozitivu, imi
mak servisu fali tok” nst. Ida-ne’e hatudu de’it katak, SETOU la hatuur nia an
nu’udar líder no la maduru, inklui la komprende moris iha ambiente estadu
direitu demokrátiku. Liafuan no asaun sira hanesan SEATOU ko’alia no halo, uluk
mós Soeharto uza iha ninia ukun bainhira T-L sei invade hosi Indonézia. Ba “interese
dezenvolvimentu,” Soeharto uza aparellu estadu hodi ameasa povu bainhira povu
krítika nia desizaun sira-ne’ebé laloos. Povu Timór barak sai vítima ba
Soeharto nia asaun sira. Afinál, Soeharto nia karatér ne’e sei moris hamutuk ho
Timor-Leste iha klima ukun rasik-an. Dalaruma, SEATOU hanoin katak
dezenvolvimentu ne’e mak sidade moos, organizadu no saudavel de’it, maibé husik
povu ki’ak, hamlaha, moras iha sidade organizadu ne’e nia leten.
Paradoksu & Krítika tenke “membangun” ala
SEATOU
Tuir SEATOU katak, ita tenke tulun governu salva
ekonomia estadu, nune’e ativista sira labele ko’alia de’it direitos humanos no
umanidade, maibé mós hanoin dezenvolvimentu ekonomia. SEATOU hakarak salva
ekonomia rai-laran, maibé iha sorin seluk, sira-nia ekipa mós duni vendedór
ambulante sira-ne’ebé fa’an ka buka rendimentu hodi sustenta nesesidade moris
loroloron nian (paradoksu iha ne’e).
Iha konteudu komunikadu esplika katak, dezde 2019 to’o
ohin-loron Prezidente Autoridade Munisípiu (PAM) Dili sesante inklui ekipa
SEATOU halo avizu no fó notifikasaun ba povu sira mak hela iha rai-estadu no
fa’an iha dalan-ninin, atu sai hosi fatin mak sira okupa. Tuir PAM sesante no SEATOU
hanoin katak, avizu, fó notifikasaun no duni povu tun-sa’e, baku no sobu ne’e
mak solusaun ideál ba povu nia moris hodi atinji moris di’ak, ka ho lian-seluk
hasai povu hosi moris-ki’ak, hamlaha no moras. Mungkin iha SEATOU nia imajinasaun
katak, fatin iha merkadu Manleuana no Taibesi ne’e luan loos hodi bele asegura
vendedór sira ba fa’an iha ne’ebá. Maibé, nia la konsege imajina katak, maksosa
sira bele ba sosa modo-tahan ruma to’o iha ne’ebá kalae? Imajina, ema hosi
Tasi-tolu, tenke sosa modo-tahan to’o merkadu Manleuana ka to’o Taibesi? Tansá
la identifika fatin dignu balun besik komunidade nia hela-fatin hodi harii
mini-merkadu ruma atu tulun povu ki’ik no kbiit-laek sira hasa’e sira-nia
rendimentu família liuhosi fa’an modo-tahan oan ruma? (foti ezemplu nu’udar
referénsia Tais Market no merkadu aihan-lokál iha Lita Store nia oin).
Hanesan temi iha leten katak, se ita haree didi’ak,
asaun sira hotu mak SEATOU halo ne’e la tuir saida mak hakerek iha Dekretu Lei
nú 03/2024. Nia sansaun ba kontra ordenamentu ruma ne’e mak koima, la’ós
baku-rahun ka estraga (lee: Artigu 05: nú.4 juncto artigu 06: nú.5). Saida mak hakerek iha dekretu lei ne’e de’it,
SEATOU la kumpri ona, sa tan ko’alia kona-ba Justisa no Benefísiu hosi lei nian
? (lee: Gustav Radbruch). Bainhira ema
krítika kona-ba desizaun hirak mak la refleta saida mak hatuur iha dekretu lei
ne’ebé SEATOU uza iha nia atuasaun sira, SEATOU ho hirus hatán katak, krítika
tenke membangun, krítika tenke pozitivu nst. Ha’u foin hatene katak, ternyata
iha krítika membangun no krítika pozitivu. SEATOU husu ema sira
krítika ne’e tenke membangun, husik SEATOU mak hatudu rezultadu barullu
liuhosi sobu ema-nia uma, baku-rahun ema-nia sasán, duni vendedór sira nst. Ba
dezenvolvimentu, tenke baku, tuku, duni, sobu, povu nia sasán sira arbiru ? Husi
hirak-ne’e hotu, hatudu katak, SEATOU ho nia ekipa la komprende esénsia hosi krítika.
Laiha krítika ida mak membangun. Krítika membangun (konstrutivu)
ne’e contradictio in terminis. Nune’e husu ba SEATOU ho nia ekipa lalika
sente-an bainhira ema krítika. Sa tan curhat iha mídia. Ukun-na’in mak
ema krítika, nia tersinggung, di’ak liu lalika ukun, no fó ba ema seluk
ukun.
Ema sira mak krítika, anti dezenvolvimentu? Lae, ema
la anti dezenvolvimentu. Dalaruma ukun-na’in ho nia aliadu sira mak prezume
lais liu. Ema sira krítika ne’e hakarak dezenvolvimentu ida-ne’ebé ho karatér tenke
pro povu, pro justisa no pro umanidade. Atu hateten saida? Tuir Harvey ho Henri
Lefebvre iha The Right to the City dehan “direitu ba sidade konsidera povu la’ós sujeitu
pasiva, maibé sujeitu ativa iha prosesu dezenvolvimentu nasionál” (Harvey:
2012). Hateke ba ida-ne’e, saida mak SEATOU halo konsidera povu nu’udar sujeitu
pasiva, tanba ne’e mak hanoin katak halo de’it lei (karik la tuir ona interese
ukun-na’in no oligarkia nia hakarak, revoga) no hafoin avizu no fó notifikasaun
ba povu atu povu kumpri, sem povu diskuti lei ne’e favorese ba sira-nia
interese ka interese osan-na’in (oligarkia) sira-nian?
Hosi desizaun hirak hotu ne’ebé governu halo
konsidera povu nu’udar sujeitu pasiva iha dezenvolvimentu nasionál, ita bele
to’o iha konkluzaun ida katak Sidade Dili ne’e dezeña ba interese osan-na’in
sira-nian, la’ós interese povu marjinalizadu no oprimidu.
Nota : Foto ne’e foti hosi facebook.
Nenhum comentário:
Postar um comentário