quarta-feira, 24 de junho de 2020

LIA-TATOLI IKUS BA KAMARADA STEFANO BRAZÃO OLIVEIRA


LIA-TATOLI IKUS BA KAMARADA STEFANO BRAZÃO OLIVEIRA

       R Ferreira 

STEFANO BRAZÃO OLIVEIRA
Kamarada no ami-nia mestre boot, espera ita di’ak hela iha fatin deskansa ikus nian. Ita husik hela todan boot mai ami atu nafatin kontinua ideolojia no polítika be ita hanorin ba ami. Ami hanoin no iha esperansa boot atu hamutuk fila-fali, hafoin ita rekopera ita-nia saúde, maibé hirak ne’e hanesan de’it mehi. Ita hanorin ami atu desidi no la’o tuir filleira polítika no Ideolojia ida ne’ebé klaru hodi luta kontra injustisa, esplorasaun, marjinalizasaun ne’ebé poder no osan-na’in halo ba povu maubere. Ita seidauk realiza to’o rohan ideia no polítika hirak ne’e, ita husik ami sem liafuan ruma.  
Kamarada, ita hanorin ami, atu halo buat ruma tenki hanoin didi’ak, tetu ho loloos no hafoin halo. Dalaruma ami iha razaun barak tanba tauk. Maibé ita nafatin fó espera hosi liafuan murak be ita iha hodi hateten “Tauk ne’e normál, maibé ta’uk sem razaun ne’e la normál”, no ita hateten ita la gosta hahalok ida ta’uk sem razaun ne’e. Ami foti mensajén ida-ne’e nu’udar espíritu luta nian hodi la ta’uk defende esplorasaun hosi ema ba ema.
Liutiha tinan ida resin ita koñese malu, ami simu surat / karta ida hosi kamarada hakerek mai ami  na’in-tolu [Miguel, Salvador no ha’u] ne’ebé kamarada hateten saida mak iha surat ne’e nia laran reprezenta totalidade hosi kamarada nia isin, klamar no hanoin nian kona-ba ita-nia hamutuk. Ita fó esperansa no hanoin lubun wa’in ba ami, atu ita la’o hamutuk no forte liután ba loron naruk. Maibé hirak ne’e hotu, kotu iha dalan klaran, tanba ita lakon no mohu lalais loos hosi ami leet. Ema barak tebes ami sei hamutuk, maibé sira diferente ho ita-boot, tanba sira iha de’it filleira kamarada luta nian maibé ita la’ós de’it kamarada luta nian maibé grande kamarada, mestre no komandante.
Triste boot liu ba ha’u mak, laiha ona ema ida-ne’ebé tulun ha’u hodi haree no fó hanoin kona-ba saida mak ha’u hakerek. Uluk ita sei iha, ita sempre fó hanoin mai ha’u atu hakerek tenki sadere-an ba pensamentu ida, liuliu pensamentu Marx nian nu’udar “Pisau Analisis” ba realidade sosiál. No ha’u halo ida-ne’e liuhosi dalan hakerek no diskusaun sira. Iha kontradisaun barak hosi ita-nia hamutuk liuliu iha iha nivel polítika, nune’e ita dehan ba ami katak Garis-garis dan haluan-haluan politk secara pribadi membuat kita berkontradiksi secara tajam tapi itu tidak membuat saya melihat kalian sebagai “satu manusia” secara pribadi melainkan saya melihat mu sebagai “manusia system. Ami konxiente ida-ne’e no ami rasik hadi’ak-an neneik ba bebeik maibé la to’o rohan ita husik hela ami la’o mesak ba loron naruk.
Kamarada no Mestre, ita-nia luta sei naruk tanba ita-nia povu ida-ne’e barak sei marjinalizadu no esploradu. Ita rasik hateten saya tidak menginginkan sebuah kondisi yang dimana kita akan saling bertentangan secara diametrikal dengan praposisi kelas yang berbeda atau dengan kata lain antara kita akan membela kelas borjuasi untuk balik menyerang rakyat maubere. Maibé sé mak sai sasin ba ideia ida-ne’e, povu, ami ka Ita-boot? Ami hakarak ita rasik akompaña nune’e karik ita la susesu ita muda estretejia luta no karik susesu ita haksolok hamutuk ho povu maubere ida-ne’e, maibé ita husik hela de’it ideia no esperansa sem akompañamentu no aproveita rezultadu luta nian.
Kamarada no Mestre, hanesan loron kalan ita hamutuk iha realidade ezistensiál nian iha filleira ida de’it iha polítika no ideolojia ne’ebé hanesan, ami nafatin hakarak ita-nia espíritu luta nian nafatin hamutuk maski ita iha ona mundu supra-sensivel, tuir prinsípiu be ita hateten ba ami ida-idak katak Sebagai teman seperjuangan dan sebagai saudara yang di lahirkan oleh kondisi perjuangan kelas tertindas. Serta rahim ketertindasan yang melahirkan kita membuat saya memeluk-mu sebagai seorang saudara seperjuangan ”.
Kamarada, se realidade espirituál ne’e ezisti duni ha’u hakarak ita nafatin hamosu dialetika liuhosi mehi hodi nafatin halo diskusaun ba saida mak povu maubere enfrenta.  
Kamarada, ita isin laiha ona ami leet, maibé ideia no espíritu luta nian ami sei kaer metin. Maski ita lahamutuk ho ami fizikamente, maibé espiritualmente ita hamutuk. Ami nafatin fo onra no konsiderasaun boot ba ita nu’udar kamarada, mestre no grande comandante. Agradese no orgullu bele koñese ita.
Boa viajén eterna ba fatin deskansa ikus nian kamarada. Ami nafatin  firmi iha filleira be ita husik hela ba ami, hanesan saida mak Salvador hateten Kita Di Persatukan Secara Ideology Dan Politik Perjuagan Rakyat Maubere”. Ita iha leten aas ba no ami iha ne’e!
Peluk Dan Salam Perjuangan Revolusi Maubere
Deskansa ho Hakmatek Ami nia Kamarada, mestre no Komandante Setefano Brazão Oliveira . Ami Saudades ita-nia hamutuk😭😭😭.

sexta-feira, 5 de junho de 2020

KAPITALIZMU NU’UDAR KAUZA BA KRIZE EKOLÓJIKA MUNDIÁL: DEZAFIU NO SOLUSAUN


KAPITALIZMU NU’UDAR KAUZA BA  KRIZE EKOLÓJIKA MUNDIÁL: DEZAFIU NO SOLUSAUN

R Ferreira[1]

Rezumu/Abstract

Artigu ida-ne’e “Kapitalizmu & Krize Ekolójika mundiál: Dezafiu no Solusaun” nu’udar produtu rezumida hosi ideia prinsipál sira-ne’ebé hakerek-na’in asesu iha livru LINGKUNGAN HIDUP DAN KAPITALISME, tradusaun Pius Ginting ( Eskritór Indonézia no ativista iha organizasaun ambientál Aksi Ekologi dan Emansipasi Rakyat [AEER]) ne’ebé nia livru orijinál hakerek hosi Profesór Fred Magdoff [Profesór iha Universidade Vermont no Diretór Monthly Review Foundation] no Jhon Bellamy Foster [Profesór iha Universidade Oregon no Editór Monthly Review]. Publikasaun dahuluk hosi livru refere, publika iha Estados Unidos América [EUA] iha tinan-2011 ho tópiku “What Every Environmentalist Needs to Know About Capitalism: A Citizen’s Guide to Capitalism”. Hafoin iha tinan-2018, Pius Ginting halo tradusaun iha dalen indonézia. Livru refere nu’udar rezultadu diskusaun entre autór ho ema sira-ne’ebé preokupa kona-ba degradasaun ambientál ka krize ekolójika mundiál durante ne’e. Totalidade hosi livru refere ko’alia liu kona-ba oinsá kapitalizmu dezenvolve-an no nia relasaun ho ambiente. Nune’e, hafoin halo leitura ba livru refere, hakerek-na’in tenta foti ideia rezumida ho lia-tetun hodi oferese ideia importante balun kona-ba kapitalizmu no nia relasaun ho ambiente. Objetivu hosi artigu ida-ne’e nu’udar meius ida hodi oferese ideia alternativas importante balun ne’ebé haktuir iha livru refere ba timoroan sira nune’e iha konseitu foun hodi solusiona krize ekolójika ne’ebé ita-nia País enfrenta no krize ekolójika mundiál.

Liafuan Xave: Kapitalizmu, Krize Ekolójika,  Sosializmu, Timor-Leste.

I.                   Ideia Prelimináriu

Haktuir iha prefásiu hosi livru refere [livru tradusaun Edisaun Indonézia], Magdoff no Foster hateten ideia hotu ne’ebé sira hakerek iha sira-nia livru ne’e inisia hosi diskusaun entre sira ho ema sira ne’ebé preokupa kona-ba degrasaun ambientál; poluisaun ár, rai, bee inklui vida umanidade no espesie sira seluk; Degradasaun populasaun no animál, espésie oioin ne’ebé mohu ho lalais liu, rekursu naturál sira ne’ebé hetan estragu inklui mundansa klimátika ( rai-manas)  ne’ebé mundu ohin loron enfrenta.  Ipóteze ne’ebé sira aprezenta iha diskusaun refere, relasiona ho akontesimentu hirak ne’ebé haktuir mak; Ema iha poder dominasaun muda no destroi natureza tuir idaidak nia hakarak, kompetisaun ekonomia globál entre país sira hanesan EUA no XINA no sira seluk hodi operasionaliza rekursu naturál & minerál no muda ka destroi ai-laran tuan sai fatin ba indústria nst.

Iha livru refere aprezenta mós lala’ok oinsá kapitalizmu dezenvolve-an no espansaun ba mundu hodi  lori impaktu direta no indireta ba sosiedade, inklui degrasaun ambientál ne’ebé fó konsekuénsia ba vida umanidade nian iha prezente & futuru. Sorin seluk aprezenta mós solusaun ideál balun hosi sosidedade kapitalizmu no sosializmu inklui autór no ativista sira-ne’ebé preokupa kona-ba ambiente[1].

Hosi Kapítulu dahuluk livru refere haktuir kona-ba “Krize ekolójika iha ita-nia Planeta”. Magdoff no Foster rejista tipu krize ekolójika sia-ne’ebé lori ba to’o krize nivel planeta: 1) mudansa klimátika; 2) ásidu bee tasi nian; 3) ozonu ne’ebé mihis ba beibeik; 4) fluxu bio-jeokímiku (ka siklu hosi nitrojéniu no fósforu) ne’ebé atu hakat liu ona ninia limite; 5) utilizasaun bee-mos nivel globál; 6) mudansa utilizasaun rai; 7) bio-diversidade ne’ebé menus ka besik hotu; 8) aerosóis ne’ebé soe ba atmosfera; no 9) poluisaun kímiku.

Iha Kapítulu refere Magdoff no Foster haktuir Krize ekolójika iha ita-nia planeta la’ós sai problema foun, maibé nu’udar problema tuan liu ne’ebé mundu enfrenta hosi kedas idade antiga, Platão sira-nia tempu [427-347 a.K] ne’ebe iha tempu ne’ebá Platão mós ko’alia maka’as kona-ba asuntu ida-ne’e iha nia livru Critias. Maski nune’e, Magdoff no Foster konsidera problema boot liu kona-ba ekolojia mak era modernu no kontemporáneo. Tanba sá iha era ida-ne’e? Tuir autór[2] sira katak populasaun iha mundu aumenta no teknolojia ne’ebé avansadu iha probabilidade boot ba estraga ambiente lalais liu no dezenvolvimentu ekonomia mundiál ne’ebé laiha limite [produsaun, espansaun no akumulusaun kapitál] nu’udar fatór kontribuente ba krize ekolójika iha planeta ida-ne’e.  

Herman Daly nu’udar Sientista Ekonomia & Ekolójika nian ne’ebé famozu ho nia Teorema Imposibilidade hateten “dezenvolvimentu ekonómika imposivel bele moris laiha limite iha ambiente ida ne’ebé limite. Nia mós hateten kapitalizmu la’ós solusaun mas fontes ba problema hotu-hotu, [ema bele livre hosi krize ida ne’e liuhosi atividade sosiál hodi forma mundu foun no la’o hanesan ho planeta ida-ne’e].

I.                   Kapitalizmu nu’udar kauza ba krize ekolójika mundiál

Tanba sá kapitalizmu nu’udar fonte primordiál ka kauza prinsipál ba krize ekolójika mundiál?

Resposta ba mahusuk krítiku ida-ne’e, Magdoff & Foster hateten Kapitalizmu nu’udar Sistema ekonómika ida-ne’ebé kuaze domina mundu. Etós, perspetiva morál ka valór internál hosi kapitalizmu kuaze ita hotu absorve no moris hamutuk durante ne’e. Definisaun simples, kapitalizmu nu’udar Sistema sosio-ekonómiku ne’ebé na’in ba kapitál [kapitalista] aproveita [esplora] surplus produtu hosi produtór [traballadór], ne’ebé kria rezultadu akumulasaun kapitál, investimentu no rikusoin ba kapitalista. Enjerál “Akumulasaun kapitál” nu’udar ukun-fuan kapitalizmu nian.

Iha sosiedade kapitalizmu nian, sira iha lójika ida-ne’ebé hanaran akumulasaun ad-infinitum [forma kapitál foun, espansaun kapitál & kompetisaun ekonomia no polítika nivel globál]. Iha ambiente kapitalizmu nunka ko’alia kona-ba prosperiedade sosiál, maibé privada. Saida deit mak  hala’o nia finalidade mak aumenta sira-nia produtu ka benefísiu ekonómiku. Atu iha ekonomia ida-ne’ebé la mate [nunka para] mak halo distribuisaun ba produtu sira no espansaun ba produtu. Iha faze espansaun nian, kapitalizmu sira uza ka aproveita surplus ne’ebé sira hetan liuhosi meius esplorasaun ka mais valia [surplus value]  ba traballadór hodi aumenta sira-nia produtu no estraga ambiente sira liuhosi harii sira-nia negósiu ka industria boboot ka enjerál tuir [Karl Marx] hanaran infra-estrutura ekonómika. Hosi hirak ne’e ita bele komprende katak kapitalizmu nu’udar sitema ekonómika ka sistema produsaun ba produtu sira liuhosi meius esplorasaun ba traballadór.

Ekológu Richard Levins fó ezemplu konkretu ida hanesan; Agrikultura la’ós  produs ai-han/hahán sira, maibé profit [...], atendimentu saúde konsidera nu’udar sira-nia produtu [komoditas], ai-han no saúde nu’udar parte ki’ik ida hosi rezultadu ka [hasil sampingan].

Iha prosesu espansaun kapitál, kapitalizmu presiza merkadoria ka espasu hodi fa’an sira-nia produtu/komoditas. Atu iha ida-ne’e, tenki sobu ambiente [uza produtu ne’ebé sira iha hanesan tekonolojia] hodi harii infra-estrutura sira [merkadu, industria boot-boot] no mós tenki hasa’i povu sira hosi sira-nia hela fatin [Exemplu bele haree no halo estudu kle’an situsaun atuál oinsá Xina halo espansaun nia produtu ba Paízes lubuk ida iha mundu inklui iha Timor-Leste no EUA nia intervensaun iha Sistema polítika].

Hanesan Magdoff & Foster haktuir, Sistema ida-ne’e sei estraga ambiente boot liu [ez; sobu-rai, hela fatin, ai-laran tuan nst] banhira atinji nivel dezenvolvimentu ida-ne’ebé boot. Merkadu nasionál la permite, hakarak ka lakoi tenki halo espansaun bá nivel globál ka internasionál hodi buka merkadu foun hodi bele nafatin fa’an produtu sira. Hosi ida-ne’e bele hamosu kompetisaun entre indústria boot sira [ produsaun ba bens kontinua, maski la nesesita] no kontinua ba beibeik mak nia efeitu indústria balun tenki lakon [konsekuénsia ba dezempregu boot, marjinalizasaun ba populasaun] no akontese monopóliu ba sistema merkadoria no sistema sira seluk.

Iha parte seluk relasaun entre ambiente/natureza, sosiál [ema ho ema], no komunidade lakon nu’udar kauza ida hosi sistema ida-ne’e. Kultura konsumerismu individuál ne’ebé hamosu hosi sistema ida-ne’e halo ema lakon relasaun ho natureza inklui ema ho ema. Hanesan Adam Smith hateten, “preokupasaun indivuál mak sistema ida-ne’e presiza, nune’e hakonu nesesidade povu nian ne’e nu’udar parte ketak ida ka rezultadu sekundáriu”. Ideia Adam Smith nian ida-ne’e Ekonomista Duncan Foley konsidera nu’udar “Adam’s Fallacy”.

Nune’e, Noam Chomsky hateten “Proprietáriu komum sei destrui ka lakon” se ita nafatin fó importánsia no asaun hodi konsidera ka fó supozisaun katak ida-ne’ebé importante liu mak nesesidade no income privadu.

Haktuir Magdoff & Foster, komportamentu no valór sira atu kontinua moris no konsiderasaun ba individualismu, esplorasaun ba ema seluk, kompetisaun no konsumerismu nafatin iha mak sira [kapitalista] kontinua dezenvolve  no kuda komprtamentu no valór hirak ne’e liuhosi eskola, média sira no fatin servisu nian.

Iha situasaun atuál, iha mundu daudaun la’o hela iha ambiente no lójika kapitalizmu nian, liuliu iha nasaun sira ne’ebé adota sistema kapitalizmu nian [merkadu livre/pasar bebas]. Hakarak ka lakoi, nasaun sira ne’e tenki tama iha kompetisaun merkadoria nivel globál ka entre país sira. Lójika simples kapitalizmu nian mak, akumulusaun ba kapitál no tenki halo espansaun ba produtu sira nune’e bele kompete iha ekonomia globál. Konsekuénsia lójika hosi sistema ida-ne’e mak , sobu ambiente [fatin ida-ne’ebé ema no animál sira hela no moris ba, ka fatin ne’ebé fó moris ba ema no animál sira], estraga natureza sira ho razaun dezenvolvimentu ekonómiku [maski nia output ba deit profit privada, la’ós benefisia sosiál] sem konsiderasaun ba environmental ethics ne’ebé lori impaktu ba poluisaun ár, bee laiha, rai-manas, poluisaun, inundasaun ne’ebé lori konsekuénsia direta no indireta ba povu nia moris.

Iha Timor-Leste, dadaun ne’e la’o no moris hela iha ambiente kapitalizmu nian. Sistema polítika no ekonomia kapitalizmu kuaze domina iha estadu ida-ne’e.  Ita bele nota buat balun hosi ezemplu Xina domina merkadoria iha Timor-Leste, hosi kedas merkadu ki’ik-oan to’o dezenvolve infra-estrutura ba dezenvolvimentu ita-nia país nian. Xiña koñesidu ho país inovadór [maski dalabarak ita haree produtu barak mak kópia deit]. Produtu boot  liu ne’ebé Xiña oferese ba Timór [atraves kontratu diplomátika ho estadu RDTL] mak eletrisidade ne’ebé instala hale’u Timor laran, ne’ebé lori efeitu boot liu ba Xiña hodi instala nia merkadu iha Timor-Leste. Xiña iha nia Polítika ida mak “One Belt, One Road” ne’ebé nia objeitivu fó emprestimu “osan/modal” ba páis dezenvolvimentu sira, la’ós país dezenvolvidu. Timor-Leste nu’udar páis dezenvolvimentu nune’e hetan mós empréstimu, hodi harii dezolvolvimentu ba Estadu. Empréstimu ida-ne’e la interese “funan / interest rate” maibé “merkadoria / market”. Konsekuénsia mak ohin loron Xiña domina merkadoria hosi nasionál to’o lokál.

Relasaun ho ekolojia; Inundasaun [bee tama uma, mota sobu uma], foer domina kapitál nasaun no munisípiu sira, hela mota ninin no foho lolon, tesi no sobu ai-laran tuan no foho lolon nu’udar efeitu ida hosi sistema hirak ne’e, la’ós hotu-hotu dezastre naturál ka hanesan razaun absurdu balun hosi hamoos-dór foer ka ativista ambientál sira hateten “povu mak laiha konxiénsia”.

Xiña instala nia merkadoria [hatama nia produtu sira iha loja hotu iha timor laran] liuhosi kontratu no sub-kontratu ho ema ne’ebé iha rai [fó osan, hakarak hira sira fó] to’o balun muda nasionalidade sai timoroan. Rai-na’in tenki sees no hela iha loja kotuk ka hela iha mota ninin ou hela iha foho lolon. Xinã harii nia merkadu ka loja tuir nia arkitetura rasik [bele to’o taka bee dalan sira], sobu komunidade nia uma ne’ebé besik ba interese dezenvolvimentu ekonómiku, no estadu labele interven tanba estadu hetan income atraves taxa no mós fó empregu ba timoroan sira, ka implisitamente estadu mós hola parte iha polítika ida-ne’e, nune’e estadu no ekonomista sira konsidera fenómenu hirak ne’e nu’udar “esternalizasaun/eksternalitas. Razaun “empregu” no “income”  halo Estadu lakon nia relasaun ho ambiente ka natureza ne’ebé fó moris ba nia. Polítiku-na’in sira balun hatudu sira-nia polítiku mentirozu iha públiku  ho slogan [serbí ba povu] maibé iha kotuk iha interese ba business [bisnis/negósiu] ka interese privadu, liuliu (profit). Ezemplu seluk bele haree mós oinsa EUA no nasaun seluk nia intervensaun no investimentu ba polítika no Ekonomia iha Timor-Leste.

Oinsá ita bele livre hosi hegemonia  no lójika kapitalizmu nian hodi restaura hikas ita-nia ekolojia ne’ebé daudaun kapitalizmu konsidera nu’udar sira-nia produtu ida ba interese ekonómika privada? [ita hanoin hamutuk!]

II.                Solusaun ba Degradasaun Ambientál / Krize Ekolójika

Iha Livru refere, Magdoff & Foster haktuir mós kona-ba solusaun balun ne’ebé aprezenta hosi sosiedade kapitalizmu, sosializmu no mós ativista ambientál sira. Sosiedade kapitalizmu aprezenta solusaun balun ne’ebé tuir sira katak bele rezolve krize ekolójika ne’ebé mundu enfrenta daudaun ne’e, maski ita hatene hela sira-nia interese ba saida.

“Zero Population Growth [Pertumbuhan penduduk nol], Teknolojia foun & avansadu no Negósiu hanesan babain” nu’udar solusaun ne’ebé aprezenta hosi sosiedade kapitalizmu. Kapitalista sira konsidera mundu nafatin hala’o negósiu hanesan daudaun ne’ebé la’o hela no importante maka populasaun labele aumenta. Nu’udar ita hatene daudaun totál populasaun mundiál kuaze billaun-7 [hitu] no tuir predisaun katak to’o meiu sekúlu bele to’o billaun-9 [sia] no karik to’o sekúlu ne’e nia rohan populasaun mundiál bele atinji billaun-10 [sanulu]. Kapitalizmu konsidera ida ne’e nu’udar dezafiu boot liu ba sira [maski razaun absurdu], nune’e sira rekomenda la presiza aumenta ona populasaun no karik posibilidade bele minimiza tan, nune’e bele reduz dezempregu no bele hasa’e rendimentu familiár, tanba sira konsidera populasaun barak liu ne’e mós fó todan boot liu hodi aumenta krize ekolójika ne’ebé daudaun mundu enfrenta.

Sira dehan, uza teknolojia foun & Avansadu ka ho ideia sira hanesan [green capitalism, natural capitalism, smart companies no seluk tan] hodi minimiza ou halakon degrasaun ambientál ne’ebé mundu enfrenta, liuliu teknolojia sira ne’ebé bele kontribui ba ambiente ida-ne’ebé amigavel. Ezemplu hanesan subtitui eletrisidade ho solár panel, uza bisikleta hodi subtitui transporte públiku hanesan Japaun halo hodi reduz poluisaun ár nst. Se ita halo hirak ne’e mak ita sei kontrola ita-nia populasaun no hatene loloos popolusaun nia nesesidade konsumerismu, sei la destroi tan ita nia amibente no bele lori ita ba atinji nivel rendimentu médiu ne’ebé nasaun hotu hein hela atu akontese. Gus Spet ho pesimista hateten iha revista Solutions  katak “output rendimentu per-capita familiár aumenta maka’as, maibé satisfasaun moris reál nunka aumenta, sentimentu deskonfiansa no depresaun mak hetok aumenta maka’as liután”.

Solusaun hirak iha leten, sosiedade sosialista [sosializmu] no ativista ambientál eskerda sira konsidera nu’udar solusaun falsu. Iha razaun importante ne’ebé sira aprezenta katak solusaun hirak ne’e falsu hotu tanba nia output la’ós ba rezolve problema ne’ebé daudaun mundu enfrenta maibé nu’udar maneira ka mekanismu balun kapitalizmu nian hodi bele hetan benefísiu ekonómiku ba sira nia interese privadu. Televizaun, média no eskola sira nu’udar fatin ba sira hametin sira-nia interese. Televizaun sei halo promosaun ba oinsá mak bele uza teknolojia foun ne’ebé amigavel ho ambiente (no fim televizaun hetan benefisiu hosi promosaun ne’e). Seluk maka instala solár panel iha ambiente sira ne’ebé konsidera livre hosi krize ambientál, mas iha ne’ebá sira nafatin tau mós ho terminál ruma hodi ema bele karega telemovel ka laptop no ema sé deit mak karega nia telemovel ka laptop nafatin selu/paga. Finalidade sira nafatin hetan benefisiu hosi ida-ne’e.

Tuir sira katak hun loloos ne’e la’ós mai hosi solusaun absurdu ne’ebé kapitalista sira aprezenta, maibé mai hosi “Sistema no Polítika Ekonomia”, ka simplesmente kapitalizmu rasik. Magdoff no Foster hateten lójika interna kapitalizmu nian ne’e kontradis ho sustentabilidade ambientál nian, nune’e sira sei labele rezolve krize ekolójika ne’ebé mundu enfrenta. Magdoff & Foster mós halo krítika maka’as hasoru ativista ambientál sira-ne’ebé labele konfrontu hasoru sistema ne’e rasik hodi oferese sistema foun maibé nafatin solusiona ho maneira implísita ne’ebé kontribui nafatin ba polítika kapitalizmu nian no nunka rezolve krize ida-ne’e.

Solusaun ideál ne’ebé sai ideia sentrál Magdoff no Foster nian maka sosiedade atuál tenki hahoris/hamosu sistema metabolizmu sosiál foun ne’ebé ho karater igualitáriu, komunitáriu, sustentavel  no iha nia relasaun ho ambiente iha isin-lolon kapitalizmu ne’e rasik, hanesan klase burgesia ne’ebé mosu hosi isin-lolon feudalizmu nian. Ida-ne’e nu’udar baze ida-ne’ebé bele fó forsa hodi hamosu movimentu no sosiedade foun. Tanba ne’e la presiza hein poder iha liman [tuir saida mak Lenin prefere] mak foin bele realiza asaun hirak ne’e, maibé hahú ona harii relasaun sosiál foun agora kedas iha isin-lolon kapitalizmu ne’e rasik, tantu iha prosesu serbisu, relasaun ho ambiente, relasaun entre ema ho ema, entre komunidade, no iha moris loron-loron nian. David Harvey konsidera movimentu sosiál foun ne’e hanesan prosesu “ko-revolusionáriu”.

Hodi restaura hikas degrasaun ambientál ne’ebé ohin loron mundu enfrenta, Magdoff no Foster aprezenta solusaun ideál no realístiku hodi subtitui sistema tuan ne’ebé daudaun ita la’o hamutuk hela ho sistema foun ne’ebé hahún ba prinsípiu jerál haat [4] hanesan: 1) Hamosu/kria igualdade substansiál; 2) Hakonu nesesidade bázika povu nian tantu materiál no naun-materiál iha agora no futuru; 3) Prioritiza utilizasaun sosiál ba rekursu naturál, la’ós privada ho dalan hirak ne’ebé nafatin hariku no konserva ambiente; 4) Hamosu klima sosiál ne’ebé lori povu partisipa ativa ba malu iha sira-nia komunidade.

Nune’e Magdoff no Foster hateten se tarjétu klaru ona maka dalan úniku ba konkretizaun ideia ka prinsípiu jerál  hirak ne’e mak “planeamentu”. 

Prezidente Hugu Chaves konsidera rezumidamente asuntu hirak ne’e sai tolu deit ne’ebé konsidera nu’udar sirkuitu báziku tolu sosializmu nian, hanesan: 1). Propriedade sosiál, 2). Produsaun sosiál ne’ebé organiza hosi traballadór, 3). Hakonu nesesidade komunál.

Magdoff & Foster hafurak liután ideia refere ho kores ekolojia nian ida-ne’ebé konsidera nu’udar sirkuitu báziku tolu Ekolójia nian: 1). Aproveitamentu sosiál ba utilizasaun natureza, la’ós privada, 2). Regulasaun sosiál hosi hirak ne’ebé hamosu metabolizmu sosiál entre ema ho ema, no ema ho natureza, 3). Hakonu nesesidade komunál ba jerasaun agora no futuru.

Ikus, ita hotu seidauk tarde atu rekopera ita-nia ekolojia hosi krize. Iha posibilidade boot ba mundu, inklui Timor-Leste bele foti esperénsia hosi Bolivia no Venezuela ba implementasaun ideia hirak ne’e nune’e bele restaura hikas ambiente ne’ebé daudaun ne’e moras todan, iha baze sosializmu nia okos ho dalan revolusionáriu. La’ós restaura hikas ita-nia ekolojia liuhosi hamoos foer ka soe foer iha lixeiru no polítika zero plástiku ba deit interese ema ida ka rua nian.

Referénsia

Magdoff, F & Foster Bellamy, J.(2018)“LINGKUNGAN HIDUP DAN KAPITALISME; SEBUAH PENGANTAR”, Cetakan-1, Tradusaun Pius Ginting, Tangeran Selatan.



[1] Alumni Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas-UNTL, dosente parte-tempu iha Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL) & Xefi Divizaun Fortalesimentu Institusionál iha Alumni Parlamentu Foinsa’e Timor-Leste [APFTL]
[2] Bele detallu iha livru orijináriu ho versaun inglés [Magdoff & Foster, 2011] ka bele lee iha livru ne’ebé Pius Ginting Tradus iha dalen indonézia [edisaun 2018]
[3] Autór iha ne’e refere ba Magdoff & Foster

EVIKSAUN NO DIREITU BA SIDADE

EVIKSAUN NO DIREITU BA SIDADE                                                                                                               ...