GLOBALIZASAUN NO KULTURA IHA TIMOR-LESTE: SU’UT HOSI LIDUN FILOZOFIA NIAN
Hakerek-na’in: Cesar Ferreira Amaral [Finalista FFCH-UNTL]
Ita “dale”[1] kona-ba
kultura, ita dale kona-ba liafuan ka konseitu lubuk ida ne’ebé hafalun-an iha
nia laran hanesan fiar ka krensa, valores, normas, toman ka kostume, identidade
no konseitu hirak seluk ne’ebé komunidade ka grupu ida konsidera normál ka la
normál no ba grupu ka sosiedade seluk konsidera lae. Difisil tebes atu
identifika kultura ida loloos hodi sai baze ba kultura ema timoroan nian. Ita
bele hateke reprezentasaun ka símbolu ita-nia kultura komum ne’ebé baibain
ita-nia Estadu ka Governu uza hodi reprezenta ita nia identidade loloos hanesan
“uma lulik/adat” hosi rai Luatem/Lospalos nian no “TAIS” ne’ebé hanaran
Tais-Timór. Sira-rua (tais no uma adat) sai reprezentasaun espesiál kultura
Timoroan sira-nian, karik seluk sei sai reprezentasaun sekundáriu. Sorin seluk,
liafuan globalizasaun sai liafuan ida ne’ebé moderniza tebes iha sosiedade
Timor-Leste nia tilun, no sai liafuan ida ne’ebé namoran tebes iha komunidade
hotu iha mundu tomak nia matan. Lafoun ona iha sosiedade Timór nia tilun lafuan
ida ne’e. Simplifika de’it katak liafuan ida ne’e mai ho sentidu simples liu
maka ita bele haka’it ho liafuan “Prosesu ida ne’ebé lori komunidade hotu iha
mundu bele hakesi ka inter-dependénsia, no sai ida de’it iha aspetu hotu (komunitas tunggal ka komunitas global).
Konseitu ne’e ita bele ko’alia iha aspetu oioin hanesan; iha sosio-ekonómiku,
kulturál, siénsia no teknolojia, no aspetu hirak seluk. Antes ita su’ut klean
liu dahuluk liu ita presiza hatene baze istórika no teórika hosi konseitu rua
“Globalizasaun” no “Kultura” ne’e rasik, hafoin ita haree konseitu rua ne’e nia
relasaun ba malu ka baze prátiku no nia influénsia ba malu hosi konseitu rua
ne’e. Mas antes ne’e, dahuluk presiza hatene uluk koñesimentu jerál sosiedade
Timor-Leste, liu-liu estudante sira-nian relasiona ho konseitu rua ne’e.
1.
Koñesimentu
“Senso Comum” Estudante Timoroan nian
ba konseitu rua ne’e!
Hafoin mosu iha ha’u nia “mood” hodi hakerek artigu ida
ne’e, ha’u nia kakutak komesa serbisu maka’as ho enerjia tomak hodi ke’e tuir
informasaun hotu hosi variedades espasu hodi bele tulun ha’u hanesan dadus
balun hodi elabora artigu ida ne’e. Nune’e iha loron 15 fulan outubru tinan
2017(kuaze tuku 09 kalan), ha’u lansa perguntas tolu iha facebook ho intensaun hodi bele hetan dadus ruma hosi kolega
facebook sira kona-ba kestaun hotu ne’ebé ha’u trasa. Perguntas hirak hotu
ne’ebé ha’u lansa liuhosi ha’u nia status
iha ha’u nia timeline facebook nian
hanesan haktuir; 1. Saida mak kultura?, 2. Saida mak globalizasaun?, No 3. Kultura komum
ne’ebé reprezenta identidade Timór nian mak saida?. Hafoin trasa tiha
pergunta hirak ne’e liu de’it minutu balun hetan kedas reasaun maka’as hosi
estudante lubuk ida, no iha ne’e ha’u hatuur rezumu hosi sira na’in-hirak nia
hanoin. Resposta rezumida sira mak hanesan;
(1.) “Kultura” hanesan identidade no toman ka kostume ne’ebé ita iha, no
ita hala’o lor0loron ne’ebé mai kedas hosi ita-nia beiala sira.
(2.)“Globalizasaun” hanesan buat ruma ne’ebé komunidade mundiál utiliza, no
sorin seluk dehan, globalizasaun hanesan mudansa entre tempu sira hosi sékulu
ida ba sékulu seluk, nune’e mós dehan, globalizasaun hanesan meius ida ita-nia
komunidade sira uza hodi komunika ba malu. No ba pergunta datoluk nian sira-nia
resposta mak (3). Lian, uma adat, barlake no dansa kulturál.
Hosi resposta hirak hotu ne’ebé haktuir ha’u hasa’i de’it
sintéze ida katak, sosiedade Timor-Leste seidauk entende ho loloos kona-ba
konseitu sira ne’e, maski iha balun ne’ebé entende ho di’ak no loloos ona. Hosi
pergunta datoluk nian ne’ebé haktuir iha paragráfu anteriór no nia resposta
sira, ita bele nota ona katak ita hotu seida’uk iha kultura komum ida ne’ebé
bele defini no unifika ema Timoroan hotu nia kultura, maibé ema idaidak só iha
de’it nia kultura tuir idaidak nia suku, ka orijen ema ne’e nian. Tan ne’e maka
lais loos ema defini kultura komum hanesan haktuir iha leten. Konsekuénsia hosi ema Timoroan seidauk defini
ho loloos nia kultura komum ne’e maka halo ema hotu hamosu konseitu sukuismu,
rasismu no konseitu klase seluk. No hosi ida ne’e dalaruma halo ita timoroan
sira lakoi simu malu, hodi hamosu konflitu interese nian oioin, to’o balun bele
lakon nia ezisténsia vida nian.
2.
Baze
istórika no teórika konseitu “Globalizasaun” no “Kultura”.
2.1
Baze
Istórika
Tuir lia-na’in (istoriadór / mako’an) sira dehan,
Globalizasaun mosu iha idade moderna nian (+/- Sec. XX) ne’ebé mosu bainhira
“ekonomia internasionál” moris. No seluk ne’ebé dehan, Globalizasaun mosu
banhira ema komesa hatene kona-ba polítika
merkadoria entre nasaun ida ho nasaun seluk iha era moderna ka besik tinan
1000 no 1500 Hafoin Kristu. Iha tempu ne’ebá makfaan sira hosi rai Xina no
Índia hahú sai ba nasaun seluk hodi fa’an ka kontratu sira-nia sasan. Sorin seluk
istoriadór balun dehan, mosu globalizasaun bainhira rai Europa nian halo
esplorasaun ne’ebé boot ba mundu. Nasaun sira mak hola parte iha esplorasaun
ne’e maka hanesan España, Portugál, Inglatera no Olanda. Esplorasaun hirak ne’e
hetan influénsia hosi revolusaun industriál ne’ebé ho intensaun atu halo nasaun
hotu iha ligasaun ba malu. Hahú deskobre hetan teknolojia sira ne’ebé ohin
loron ita uza (komputadór, internet, nst). Iha tempu ne’ebá mós akontese
kolonializasaun ne’ebé lori influénsia no impaktu boot ba difuzaun kultura iha
mundu tomak, inklui Timor-Leste. Faze
seluk maka “Komunismu” rahun, no fó espasu ba “Kapitalismu” moris, no ema
konsidera ne’e (Kapitalismu) maka dalan di’ak liu hodi lori ema hotu ba moris
prospéro (moris di’ak). Impaktu hosi ida ne’e maka nasaun hotu iha mundu fó
sira-nia an hodi hala’o merkadu livre.
Karik iha impaktu istóriku seluk ne’ebé lori mosu globalizasaun, ha’u
espera liuhosi artigu ne’e maluk sira ne’ebé mak asesu bele hatutan no aumenta
hodi halo kompletu liu, nune’e ita bele sani informasaun wa’in liutan.
Sorin seluk, konseitu “Kultura” nian, ha’u laiha dadus
konkretu hodi defini baze istórika, maibé iha de’it sintéze ki’ik ida ne’ebé
ha’u rasik sei konsidera hanesan hipótese
hela maka orijen kultura ne’e rasik mai hosi beiala sira, desde rai ne’e forma
nia an nune’e mós ho komunidade. Kada Jerasaun ida, hosi rai ne’ebé la hanesan
defini baze istórika tuir sira-nia orijinalidade.
2.2
Baze
Teórika
Globalizasaun termu ida mai hosi lian Inglés
“Globalization”, ne’ebé nakfahe ba vokábulu rua “Global” no “lization”. Dahuluk
signifika “mundu” no daruak “prosesu”. Signifikadu termu rua ne’e, ita su’ut hosi
lidun lingístika nian maka dehan “Prosesu haluan (halo luan) ka espalla
elementu foun sira hotu hanesan, estilu moris no pensamentu ba teknolojia no
informasaun ne’ebé laiha limitasaun ba nasaun ida ho nasaun seluk”. Definisaun
serteza ba termu ida ne’e laiha, maibé iha de’it definisaun objetivu ka
tékniku, ka iha lian seluk dehan working
definition. Tanba ne’e kualker ema bele defini hosi lidun saida de’it maka
nia rasik hateke hetan. Iha balun ne’ebé fó nia perspetiva katak globalizasaun
hanesan prosesu sosiál, ka prosesu istóriku, ou prosesu naturál ne’ebé mak lori
nasaun hotu iha mundu hakesi-an ba malu, hodi to’o iha sivilizasaun foun ou
ko-ezisténsia entre nasaun hirak hotu, hodi hadook tiha limitasaun jeográfiku,
ekonomia no kultura sosiedade nian. Definisaun seluk hosi matenek-na’in sira
hanesan; Anthony Giddens ne’ebé dehan; “globalisasi
adalah intensifikasi hubungan sosial secara mendunia sehingga menghubungkan
antara kejadian yang terjadi dilokasi yang satu dengan yang lainnya serta
menyebabkan terjadinya perubahan pada keduanya”. Nune’e mós Martin
Albrow dehan, globalizasaun hanesan prosesu ligasaun entre komunidade
hotu-hotu, hodi sai ida de’it (komunidade globál).
Jan Aart Scholte hateten
ohin loron ema defini Globalizasaun ba parte lima hanesan; Globalizasaun Universál,
internasionál, Liberál, westerisation,
relasaun trans-planetáriu no Supra-teritoriál. Globalizasaun Universál signifika buat ruma materiál ka imateriál
komesa dezenvolve iha fatin hotu, esperiénsia ruma hosi fatin ida nian, fatin
seluk mós bele hatene. Globalizasaun
Internasionál signifika relasaun internasionál entre nasaun sira sa’e ka
aumenta. Iha parte ida ne’e, nasaun hotu-hotu bele ka nafatin defende ninia
identidade sira, maibé identidade hirak ne’e hakesi-an ida ho ida seluk entre
nasaun sira, signifika nasaun sira nia identidade interligadu. Globalizasaun Liberál signifika hamenus
liutan limitasaun fronteira entre nasaun sira, no ekonómikamente hamenus
prosesu importasaun no exportasaun, deviza, no prosesu migrasaun sira.
Signifika katak karik uito’an de’it ona la’o tuir sistema kontrolu nasaun ida
nian, no nasaun hotu ekonómikamente livre ba malu. Ida seluk maka Globalizasaun Westerazition, signifika hosi
konseitu ne’e maka forma universalidade ba pensamentu no kultura osidentál nian
ne’ebé buras ba mundu tomak, ka bele dehan, pensamentu no kultura osidentál fo
influénsia maka’as ba mundu tomak. Ikus liu maka Globalizasaun relasaun trans-planetáriu no Supra-teritoriál, sentidu
hosi konseitu ne’e diferente uito’an ho konseitu haat seluk iha leten. Konseitu
haat iha leten dehan, nasaun hotu-hotu
sei mantein nia status/estatutu
ontolojia nian. Maibé konseitu dalimak ne’e hatuur nia sentidu katak mundu
globál iha nia status ontolojia rasik, laiha status ne’ebé kahur hosi nasaun
sira hotu.
Ita husik tiha koñesimentu teóriku Globalizasaun nian, no ita koko sani
uito’an hanoin teóriku kona-ba Kultura rasik. Iha espasu ne’e, ha’u la hatuur
nia orijinalidade ka etimolojia hosi termu ne’e, maibé ha’u sei defini de’it
tuir disionáriu balun no péritu sira-nia hanoin.
Tuir Disionáriu-Boot lian Indonézia (Kamus Besar Bahasa Indonésia) defini
Kultura hanesan; “Pemikiran, adat
istiadat atau akal budi”. Hosi ne’e bele defini ka hatún ba maneira pensamentu ka hanoin ema nian.
Nune’e mós signifikadu seluk maka dehan buat saida de’it maka iha relasaun ho
ema nia lójika ka pensamentu no sentimentu. Definisaun naturál hosi konseitu
ne’e maka hanesan “maneira moris ne’ebé
ema ka grupu ou sosiedade ida iha, no hirak ne’e husik hela hosi Jerasaun ba
Jerasaun. ” Hosi ne’e ita bele konfere ho matenek-na’in Indonézia nian Soelaiman Soemardi & Selo
Soemardjan ne’ebé hakle’an tan katak Kultura ne’ebé iha, ne’e
rezultadu hosi kreatvidade sosiedade nian. Signifika katak saida de’it maka ita
konsidera nu’udar ita-nia kultura ne’e mai hosi ita nia hanoin, no rezulta sai
kreatividade ne’ebé ema hotu konsidera normál ka la normál no la’o tuir. Nune’e mós definisaun balun ne’ebé ha’u
hatuur iha parte introdusaun nian ne’ebé konsidera Kultura nu’udar liafuan ka konseitu lubuk ida ne’ebé hafalun-an iha nia
laran hanesan fiar ka krensa, valores, normas, toman ka kostume, identidade no
konseitu hirak seluk ne’ebé komunidade ka grupu ida konsidera normál ka la
normál no ba grupu ka sosiedade seluk konsidera lae. Definisaun simples balun iha leten ha’u konxientemente
katak ita bele sani netik informasaun balun, maski seidauk kompletu, maibé ha’u
iha esperansa ba hirak ne’ebé asesu bele kontinua esplora hodi aumenta liuhosi
sujestaun, krítika ka hanoin krítiku seluk.
3.
Relasaun
“realístiku”, no análiza krítiku konseitu Globalizasaun no Kultura iha
sosiedade timorense.
Hafoin ita su’ut hosi lidun istóriku no teoria nian kona-ba konseitu rua
ne’e, iha ne’e hakarak fundamenta de’it hanoin liu-liu hakesi konseitu rua ne’e
iha moris realístiku sosiedade Timór nian. Timor-Leste nu’udar país ida ne’ebé
moris ho variedades kultura. Hahú hosi Jako to’o Rejiaun Autónomu Oe-kusse
moris ho idaidak nia kultura. Pluralidade kultura hirak ne’e sai hanesan
tradisaun no identidade ba kada ema ida ka grupu ida iha, iha nia rain rasik.
Munisípiu idaidak fiar nia maneira hanoin no sentimentu ne’ebé sira iha. Ema
hotu iha Timor-Leste moris ho kultura ne’ebé buras tebes. Elementu kulturál
sira ne’ebé koñesidu iha Timor-Leste mak, Uma-Lulik, Tais, Barlake, Mortén,
belak, surik, dansa sira, hahan, no elementu seluk ne’ebé kada jerasaun sira
iha. Kultura seluk ne’ebé ema Timoroan iha mak, tulun-malu (solidariedade),
moris-hamutuk (komunismu), empatia, diálogu (komunikasaun) no kultura sosiál no
ekonómiku seluk. Dalaruma ema la konsege hanoin no hateke hetan kultura hirak
ne’e.
Ohin, Timor-Leste moris no tama ona iha era foun, ne’ebé hanaran
“Globalizasaun”. Nasaun joven ne’e, labele hasees-an hosi era foun ida ne’e.
Era ne’e, mai lori ho nia sasan ka kultura lubuk ida ne’ebé besik hanesan ho kultura ema timoroan nian. Hanesan defini
iha leten, era ida ne’e nia prezensa haluan liutan ligasaun sira hosi nasaun
ida ho nasaun seluk iha apestu hotu, sosiál, kulturál, teknolojia no
informasaun, ekonomia nst, no hamenus liutan prosedimentu sira iha nasaun ida
nian. Signifika katak, saida mak iha, iha nasaun ida, iha mós iha nasaun seluk.
Haree hosi ida ne’e, ita haka’it mai iha Timor-Leste, era ne’e nia prezensa, liu-liu iha aspetu kulturál
nian, lori impaktu pozitivu no negataivu ba kultura ema Timoroan nian. Ezemplu
realístiku maka mudansa kulturál sira ba aspetu hotu iha leten. Uluk ema han
hahan sira hanesan fehuk, batar, hudi, ai-farina no hirak ne’e rezultadu hosi
serbisu maka’as nian, maibé ohin ema han hahan ne’ebé “instan” ka hakarak lalais de’it, no uluk han iha uma ohin loron
han iha restaurante, no ema la presiza hanoin hodi hasa’i enerjia oi-oin hodi
serbisu, tan buat hotu prontu ona. Seluk maka, kultura ekonómiku, iha tempu
uluk-liu, ema hakarak sasan ema troka de’it ho sasan, maibé ohin loron ema
hakarak sasan ruma, ema hasa’i osan lori sosa ka halo de’it importasaun sasan hosi
rai seluk. Uluk iha família, kultura komunikasaun la’o normál, maibé ohin hetan
destroi hosi telfone, televizaun no internet. Iha uma laran aman halimar
facebook, inan nonton televizaun, oan halimar Laptop ka nonton Youtube, no
hamenus kultura komunikasaun iha uma laran. Liga ba kultura em termos tradisaun nian, uluk ema ema
uza tais naruk, ohin ema uza bikini, kalsa badak nst. Uluk banhira ita ba
vizita maluk balun nia uma sira simu ita ho look malus, bua no ahu. Maibé ohin
troka sai kafe, sigaru ka Xá ruma. Uluk ema iha kultura komunismu, ohin komesa
menus.
Hosi hirak ne’e hotu bele lori impaktu pozitivu ka negativu ba sosiedade
Timor-Leste, konforme interpretasaun! Pesoalmente konkorda katak prezensa era
ne’e nian, la’ós buat di’ak ida no aat ida, nune’e mós la’ós buat ruma mak
normál ka la normál. Maibé iha kontextu Timor-Leste nian, ha’u tenki onestu
hodi dehan, ho prezensa elementu lubuk ida globalizasaun nian, hamenus ka halo
degradasaun ba kultura jerasionál ka tradisaun ou krensa ema Timór nian, ka ho
lian seluk ha’u bele dehan lori impaktu negativu ba kultura timoroan nian.
Lidun seluk mós, hamosu degradasaun moral ba sosiedade timoroan sira, ema
komesa la respeita malu, ema komesa uza hatais tuir nia gostu, ema komesa lakon
kultura komunikasaun no seluk tan.
Prezensa Globalizasaun lori mós buat furak seluk hanesan, halais ema
hotu atu asesu ba kualker informasaun liuhosi teknolojia ne’ebé iha, haluan
prosesu ekonómiku, siénsia no buat ruma seluk.
Ikus liu hakarak konklui de’it katak, globalizasaun la’ós buat ruma di’ak
no ladi’ak, nune’e mós ba kultura. Ne’eduni hakarak dehan de’it katak
Globalizasaun hanesan prosesu mundiál ne’ebé bele lori nasaun ida ho nasaun
seluk habelun malu, liuhosi aspetu oioin, ekonómiku, sosiál, kulturál, siénsia,
teknolojia no informasaun no sira seluk. Kultura hanesan maneira moris ne’ebé
mai hosi rezultadu hanoin, ka sorin seluk dehan kultura hanesan fiar ka krensa,
normas, kostume ne’ebé maka sosiedade ida la’o tuir no konsidera normál ka la
normál, no ba sosiedade seluk la’e. Hakarak mós aprofunda katak Timor-Leste nia
kultura komun loloos seidauk defini ho serteza, maibé pesoalmente konsidera
lian “Tétun” maka sai Kultura komun ema Timoroan nian.
Atu hakotu, liuhosi espasu ida ne’e, nu’udar ema ne’ebé aprende, hein
sujestaun, rekomendasaun, krítikas no hanoin krítiku seluk hosi varidades partes hodi bele kuriji artigu
ida ne’e nune’e bele haboot no haforsa liutan artigu ne’e, nune’e ita bele sani
hanoin foun tuir nesesidade pensamentu ohin loron nian.
Referénsia sira:
Kamus Besar Bahasa Indonesia, KBBI, p. 226
http://www.spengetahuan.com/2015/03/pengertian-budaya-menurut-para-ahli-lengkap.htmlAsesu iha internet iha loron 15/10/2017.
https://id.wikipedia.org/wiki/GlobalisasiAsesu iha internet iha loron 15/10/2017.
http://www.berbagaireviews.com/2015/03/pengertian-globalisasi-dan-sejarah.html Asesu iha internet iha loron 15/10/2017.
http://pendidikan60detik.blogspot.com/2015/09/sejarah-globalisasi.html asesu iha internet iha loron 15/10/2017.
http://www.kuliah.info/2015/05/apa-itu-globalisasi-ini-pengertian.html asesu iha internet iha loron 15 /10/2017.
http://blog.bersiap.com/informasi/apa-itu-globalisasi-berikut-penjelasan-lengkapnyaAsesu iha internet iha loron15/10/2017.
