TANBA
SÁ HERMENÊUTICA IMPORTANTE ? REZUMU IDEIA PRINSIPÁL HOSI LIVRU SENI MEMAHAMI- HERMENEUTIK DARI SCHLEIERMACHER SAMPAI DERRIDA
R Ferreira[1]
Tanba sá hermenêutica importante? Nu’udar tema interesante ne’ebé presiza diskuti iha sosiedade atuál, liuliu sosiedade akadémiku sira. Sosiedade akadémiku barak [observasaun pesoál] hanoin no hatene katak testu nu’udar reprezentasaun ideia mak ita bele asesu hosi surat-tahan ka livru ruma, fora hosi ida-ne’e la’ós testu. Tanba ne’e, bainhira ema halo interpretasaun só halo de’it ba testu literáriu mak hakerek iha surat-tahan, ka livru ruma. Ema nunka hanoin métodu interpretasaun seluk no diferente, ka ema nunka hanoin fora ka sees hosi testu.
Livru
Livru
Seni Memahami [tetun; Arte ba komprensaun[2]]
ida-ne’e nu’udar rezultadu peskiza Hardiman nian ba matenek-na’in ka filózofu
hermenêutica modernu na’in-8 nia pensamentu, hanesan: Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey, Martin Heiddeger, Rudolf
Bultmann, Hans-Georg Gadamer, Jürgen Habermas, Paul Ricoeur no Jacques Derrida[3].
Iha introdusaun F. B. Hardiman hateten, pensamentu hosi filózofu na’in-8
ne’e tulun tebes ita hodi komprende teoria interpretasaun en-jerál nune’e mós
kompleta peskiza ka estudu sira iha filozofia, teolojia, linguístika,
sosiolojia, etnografia siénsia komunikasaun, siénsia direitu no siénsia
polítika.
Filózofu
hirak ne’e la’ós hotu-hotu ho esplísita foku ba interpretasaun scriptural [tuir kontestu istóriku
hermenêutica nian], maibé diferente. Schleiermacher, Bultmann no Ricoeur sira-nia
interpretasaun foku liu ba Biblia Sagrada. Nune’e ho Dilthey dezenvolve
hermenêutica nu’udar métodu sientífiku, Heiddeger hakat liu ba ontolojia,
Gadamer foku ba komprensaun ba ema/umanidade no kultura, Habermas ba krítika
ideolojia no Derrida ba dekonstrusaun metafízika. Maski nune’e, ita labele atu
lakoi simu sira-nia preokupasaun kona-ba eksegesis/eksegese[4].
Dalaruma
ideia hirak ne’e foun ba hirak ne’ebé la aprende filozofia. Tanba ne’e iha
introdusaun hosi livru refere tenta esplika sentidu etimolójiku no
dezenvolvimentu istóriku hosi hermenêutica. Kestaun importante no filozófiku
ne’ebé presiza hatene mak, saida mak hermenêutica no tanba sá nia ezisti?
Etimolojia
sentidu hermenêutica (portugés), iha inglés hermeneutics
orijen hosi grego- hermeneuein signifika
“tradusaun”/ “interpretasaun” ka “asaun nu’udar interpretadór ka tradutór”. Iha
atividade interpretasaun ba testu estranjeiru ruma, ita presiza “komprende”
hafoin ita halo artikulasaun ba ita-nia pensamentu depois esplika ba ema seluk.
Tradusaun la signifika ita ‘troka’ de’it ema nia liafuan ka termu ho ita nian,
maibé halo interpretasaun. Nune’e termu hermeneuein
iha sentidu ne’ebé báziku atu esplika atividade ne’ebé hanaran
hermenêutica. Sentidu istóriku, termu ne’e mai hosi mitolojia “hermes” (evanjelizadór), signifika evanjelizdór
sira interpreta uluk liafuan di’ak antes haklaken ba ema seluk.
Richard
E. Palmer aprezenta definisaun neen, definisaun dahuluk hateten hermenêutica
nu’udar teoria esksegese/esegesis ba Biblia. Definisaun ida-ne’e tuan liu tanba
nia mosu iha era reformasaun protestante. Konsekuénsia hosi reformasaun
protestante ne’e nu’udar rezultadu ida hosi problema hermenêutica entre
Kristaun Katóliku no Kristaun Protestante.
Definisaun
daruak hateten hermenêutica nu’udar metodolojia filolojia[5].
Definisaun ida-ne’e mosu liuhosi dezenvolvimentu rasionalizmu iha Europa, iha
momentu ne’ebá matenek-na’in sira tenta interpreta testu sira no biblia uza
razaun/rasio. Definisaun datoluk hateten hermenêutica nu’udar siénsia hodi
komprende linguístika, ida ne’ebé ita asesu mós iha pensamentu Schleiermacher
nian kona-ba “arte ba komprensaun” ne’ebé Hardiman uza ba tema sentrál livru ninian.
Schleiermacher hateten, Seni memahami/arte
ba komprensaun nu’udar métodu hanoin/pensamentu ida iha siénsia sira
modernidade nian.
Definisaun
dahaat dehan hermenêutica nu’udar baze metodolojia siénsia sosiál no umanidade
nian, ida-ne’ebé Dilthey hamosu hodi interpreta siénsia sosiál no umana sira.
Seluk, denifisaun dalimak hateten hermenêutica nu’udar fenomenolojia [dasein] no komprensaun ezistensiál
[Martin Heidegger], la’ós de’it interpreta testu maibé liu ba baze ezisténsia
umana. Ikus liu, definisaun daneen nian hateten hermenêutica nu’udar sistema
interpretasaun [Paul Ricoeur], ko’alia teoria sira kona-ba norma eksegese ne’ebé
kobre sistema rua; 1.) Rekoperasaun sentidu/signifikadu hanesan saida mak
Bultmann prátika iha demitologizasaun, 2.) Ikonoklasme no Demistifikasaun
ne’ebé prátika hosi Marx, Nietzsche no Freud.
Husik
definisaun hirak ne’e, Hardiman lori ita haree mós kona-ba istória interpretasaun
Kristaun nian, ne’ebé desde inísiu dezenvolvimentu Kristaun iha ona problema hermenêutica.
Problema báziku mak kontrovérsia interpretasaun Biblia entre sidade Alexandria
no Antiokhia. Sidade Alexandria uza estratejia interpretasaun ‘alegoria’/
‘simbóliku’ iha Biblia. Sidade Antiokhia uza estratejia interpretasaun
“literalizmu” ka orijen hosi Biblia. Fundamenta katak “interpretasaun” nu’udar
klima teolojia nian idade média. Efeitu hosi problema hirak ne’e mak “konflitu
hodi hafahe kristianizmu osidentál entre Igreja Katólika Apostólika Romana ho
Reformasaun Protestante”.
Hosi
hirak ne’e, Reformasaun Protestante uza métodu interpretasaun ba Biblia “sola
scriptura”, ida-ne’ebé hateten Biblia la presiza interpretasaun
externál, tanba Biblia iha koerénsia internál (scriptura sancta est sui ipsius interpres) katak Biblia mak interpreta
an-rasik. Diferente ho Igreja Katólika, “sola gratia” katak interpretasaun
ba Biblia iha naroman tradisaun nian. Ida-ne’e nu’udar papel xavi iha hermenêutica
Biblical nian. Kardinál Robertus Belarminus afirma katak “tradisaun no
autoridade Igreja mak nu’udar juíz ikus liu ba interpretasaun Bíblika”, tanba
Espirítu Santu servisu liuhosi komunidade ne’ebé mak iha fé.
Nu’udar
haktuir, atividade hermenêutica nian iha idade média mak interpreta testu
sagradu sira [testu relijiozu]. La signifika nia to’o de’it iha ne’e, iha idade
moderna (períodu renasimentu) hermenêutica loke-an no uza mós iha filozofia. Hermenêutica
iha filozofia la sees hosi kontribuisaun umanista sira iha era renasimentu.
Hosi sira mak atividade interpretasaun nakloke-an ba interpretasaun non-religious/la-relijiozu. Sosiedade umanista
sistematiza siénsia hotu no muda interpretasaun ba “interpretasaun krítiku” (ars critica),
interpretasaun versaun orijináriu hosi testu no hetan nia sentidu
auténtiku. Objetu interpretasaun mak testu sira linguístika, poezia, filozofia,
testu sira iha direitu nst.
Sekuénsia
istórika hermenêutica nian iha idade média ida mak hermenêutica bíblika/relijiaun
no seluk mak jurídiku. Iha Renasimentu hermenêutica foku ba testu sira grego no
antigu-romanu nian. Iha períodu iluminizmu hermenêutica tama iha siénsia
modernu.
Iha
diferensa rua ba hermenêutica ne’ebé Hardiman aprezenta hanesan;1.) “Prátika” hermenêutica
no 2.) “Pensamentu” hermenêutica. Dahuluk ne’e nu’udar “atividade
interpretasaun” ba testu hodi hetan nia sentidu ho métodu rasik. Ezemplu mak
interpretasaun Biblia hosi Kristaun Katólika no Protestante. Daruak konsidera
nu’udar “reflesaun krítiku” ba supozisaun implísita iha prátika sira hermenêutica
nian. Hosi “reflesaun krítiku” ne’e mak hermenêutica dezenvolve sai nu’udar
“métodu” ida. Supozisaun prátika hermenêutica ne’ebé ho nia karatér ‘radikál’
no ‘totál’ kona-ba realidade (karatér ontolójika), kona-ba ema (karatér
antropolójika) no kona-ba koñesimentu (karatér epistemolójika) mak pensamentu hermenêutica
ida-ne’e refere ka konsideradu nu’udar “hermenêutica filozófika”.
Hermenêutica
nu’udar “métodu” ida foku ba prodesimentu interpretasaun (filózofu sira mak;
Habermas, Schleiermacher, Dilthey) no mós tárjetu ba testu sagradu sira
(filózofu sira mak; Bultmann no Ricoeur). “Hermenêutica filozófika” foku
interpretasaun ba liu orizonte ontolójika no antropolójika (filózofu sira mak;
Heidegger no Gadamer).
Nesesáriu
hatene mós liña jerál hosi pensamentu filozófu na’in-8 nian. Iha livru ne’e
Hardiman fahe pensamentu hosi filózofu na’in-8 nian ho klaru loos. Hahú ho Schleiermacher [1768-1834] konsideradu
nu’udar teólogu ida, famozu ho nia teoria hermenêutica romántika- baibain
konsidera hermenêutica jerál (interpreta testu hotu-hotu la’ós ba Biblia de’it),
no hakat liu “literalizmu” no tenta halo 1.) “interpretasaun gramatikál”
(fraze, alinea, kapítulu no termu sira) ka foku ba konteudu testu no mós 2.)
interpretasaun psikolójika (sosiedade, kultura, períodu/era, jerasaun) ka foku
mós ba konteudu pensamentu eskritór nian.
Diferente
ho Schleiermacher, Dilthey (1833-1911) mós
ko’alia kona-ba hermenêutica. Nia
muda natureza hermenêutica nian ba ‘hermenêutica siénsia sosiál no umaniora’.
Iha momentu ne’ebá iha korente pensamentu ida mós ezisti, iha istória alemaña
nian ne’ebé hanaran lebensphilosophie.
Hosi korente pensamentu ne’e mak Dilthey dezenvolve nia hermenêutica. Médotu
Dilthey nian mak verstehen (komprensaun).
Nia uza métodu ne’e buka atu komprende mundu iha kontestu sosio-istóriku liuhosi
dokumentu sira, artefatu, sistema no símbolu sira. Hermenêutica Dilthey loke
perspetiva ontolójika no antropolójika ba hermenêutica hirak tuir mai kona-ba istória
umanidade.
Iha
mós teoria intrepretasaun seluk ne’ebé dezenvolve hosi Heidegger (1889-1976) naran Hermenêutica fenomenolojia ka faktisitas. Nia koñesidu ho nia teoria dassein signifika (iha ne’ebá). Nia
hateten komprensaun la’ós asaun kognitiva, maibé asaun primordiál ho karatér
pre-kognitiva/ faktisitas. Nia mós
hateten fenomenolojia nu’udar diskursu kona-ba revela-an rasik. Ita enfrenta
realidade antes formula sai ita-nia pensamentu. Ida-ne’ebé interpreta hasoru
saida mak sei mosu ba nia (nia hasoru direta realidade ne’e). Heidegger dehan
bainhira halo interpretasaun la presiza hanoin kona-ba saida sei interpreta,
maibé husik saida mak ita sei interpreta ne’e mosu no ita nu’udar intepretadór
hasoru direta situsaun ida-ne’e. Nia hateten deskobre fenómenu nu’udar maneira
ema “ezisti”, no komprende ne’e rasik nu’udar orientasaun rezultadu
pre-estrurura komprensaun nian ne’ebé sempre orienta ba futuru ho karatér
projesaun.
Rudolf Bultmann (1884-1976) ho nia teoria “hermenêutica desmitolojizasaun”.
Nia nu’udar espesialista ida-ne’ebé halo peskiza kona-ba Biblia (Testamentu
Foun). Nia inspiradu hosi Heidegger, ne’ebé tenta komprende Biblia la’ós hosi
sentidu istóriku maibé ezistensiál. Métodu interpretasaun ida-ne’e nia intensaun
atu hetan fila-fali sentidu kle’an hosi konseitu mitolojia sira, tanba
konsidera mitos iha nia baze ezistensiál no mitos mós ko’alia kona-ba realidade
auténtika moris. Bultmann hateten Desmitolojizasaun la’ós signifika hasai mitos
hosi relijiaun, espesiál iha Biblia, maibé deskobre fila-fali sentidu auténtiku
hosi mitos hodi hetan sentidu ezistensiál nune’e sosiedade modernu bele
komprende.
Ita
haree ona hermenêutika tuir pensamentu
hosi filózofu haat diferente, nune’e importante atu hatene mós filózofu
ida-ne’e, ne’ebé konsideradu nu’udar filózofu hermenêutica, tanba nia hala’o
nia estudu ba liu área ida-ne’e. Filózofu haat seluk ne’ebé aprende sira la’ós
espesialidade hermenêutica nian. Filózofu ne’e mak Hans-Georg Gadamer (1900-2002). Gadamer koñesidu nu’udar filózofu
hermenêutica tanba dezenvolve teoria “Hermenêutica Filozófika”. Nia tenta loke orizonte foun ba hermenêutica
(hermenêutica produtivu) ne’ebé nia dehan hermenêutica la’ós de’it “métodu”
maibé nu’udar esperénsia enkontru ho ema seluk, ka bele hateten interasaun
entre situasaun leitór ho testu. Dalaruma mosu prejuízu maibé karik akontese
prejuízu ruma la presiza hasai maibé tenta halo diferensa ente prejuizu
lejítimu no la lejítimu.
Iha
mós filózofu tolu seluk ne’ebé ko’alia asuntu ida-ne’e, sira mak Jürgen
Habermas, Paul Ricoeur no Jacques Derrida.
Habermas (1929-…) la’ós filózofu hermenêutica
hanesan sira seluk ne’ebé ita ko’alia ona liubá, maibé nia nu’udar filózofu
krítiku ida ne’ebé famozu iha alemaña daudaun ne’e. Nia mós ko’alia uito’an
kona-ba hermenêutica, liuliu “hermenêutica krítiku”, tanba konsidera “komprensaun”
nu’udar “libertasaun”. Filózofu ida-ne’e mak nu’udar filózofu dahuuk ne’ebé fó
apresiasaun nune’e mós krítika ba Gadamer nia pensamentu sira. Tuir Habermas língua
la’ós buat ruma mak netrál, tanba nia ema bele uza hanesan “médiu” ba prodér no
haloos podér. Hermenêutica Krítiku nu’udar métodu sientífiku uza hodi komprende
estrutura hosi signifikadu/sentidu sira ne’ebé mak hato’o liuhosi prosesu
distorsaun komunikasaun ne’ebé sistemátiku. Hermenêutica Krítiku diferente ho
Hermenêutica jerál tanba tuir sira hermenêutica la’ós prodús testu tuir
komprensaun eskritór nian maibé liberta eskritór hosi distorsaun komunikasaun
ne’ebé sistemátiku atraves testu mak nia prodús. Objetivu hermenêutica mak leitór
komprende testu, maibé hermenêutica krítiku
lori “eskritór” entende saida mak nia hakerek no hadook nia hosi
distorsaun sira, iha kazu psikoanaliza (kazu ema moras mentál), kritíka
ideolojia, no autonomia.
Paul Roicouer (1913-2005) nia dezenvolve Hermenêutica Simbólika.
Área Hermenêutica ne’ebé nia ko’alia iha rua: 1.) Fiar nune’e bele komprende no
mós 2.) Komprende nune’e bele fiar. Nia intensaun katak hermenêutica bele tulun
sosiedade modernu bele iha fé/fiar.
Ricouer ko’alia interpretasaun simbólika, liuliu ita haree iha Biblia
kona-ba símbolu sira, tuir nia símbolu sira revela mai ita sentidu rasik,
hanesan fenomenolojia. Símbolu sira hanesan “moos/loos” no “sala-laek”
reprezenta ema halo sala no la halo sala. Iha leitura presiza haree símbolu ka
reprezentasaun hirak ne’e no mitos sira. Tuir Ricouer mitos sira la’ós de’it
reprezentasaun monok, maibé iha nia sentidu própriu ne’ebé oferese ba sosiedade
atuál, tanba ne’e sosiedade modernu presiza komprende, nune’e bele fiar. Iha hermenêutica Ricouer nian “komprensaun”
no “esplikasaun” iha relasaun dialétika, tanba interpretasaun la’ós de’it
nu’udar prosesu partisipasaun iha testu nia laran maibé distansiamentu.
Ikus
liu mak Jacques Derrida (1930-2004)
ho nia Hermenêutica Radikál ka dekonstrusaun. Hermenêutica ida-ne’e la oferese maneira
interpretasaun ruma, tanba konsidera testu ne’e autónomu, nune’e nakloke ba
interpretasaun ne’ebé laiha limite. Tanba ne’e nia la’ós “métodu” ida maibé
projetu hodi enfrenta logosentrizmu , fonosentrizmu no metafízika
osidentál, Hermenêutica Radikál Derrida
nian iha nia maneira lee testu i tenta realibita sentidu hosi testu ruma mak
laloos tuir sentidu primordiál nst.
Hafoin
ita haree esplikasaun ba liña jerál sira ne’e, mosu iha hanoin katak interpretasaun
la’ós buat ruma fasil, maibé presiza métodu no pensamentu ida di’ak atu bele
interpreta. Ita mós hatene ona katak testu la’ós buat hotu mak iha surat-tahan
ka livru laran, maibé realidade lubuk, tanba ne’e nesesita métodu
interpretasaun mak diferente ba kada realidade. Livru Hardiman nian ne’e tulun
tebes akadémiku sira atu hatene interpretasaun loloos tuir saida mak filózofu
hirak hateten. Dalabarak liu ita interpreta de’it sentidu literáriu ka
gramatikál hosi testu sira no nunka hanoin fora hosi testu liga ho kontestu
sira. Livru Hardiman nia ne’e lori ita hatene nivel interpretasaun lubun ida
(literáriu, ontolójiku, Sosio-istóriku no kulturál no mós ezistensiál). Iha nivel
literáriu ita hatene sentidu ka signifikadu hosi testu ruma, iha nivel ontolójiku
nian ita hatene kondisaun autór no kondisaun mundu bainhira testu ne’e prodús,
iha nivel sosio-istóriku no kulturál nian ita hatene kona-ba lójika kondisaun
durante produsaun testu nune’e mós hatene kondisaun sosio-istóriku no kultura
bainhira testu ne’e prodús no mós iha nivel ezisténsiál nian ne’ebé lori leitór
no testu sai ida de’it. Hosi ne’e hamosu komprensaun foun ba halo dekonstrusaun
ba argumentasaun ba saida mak komprende no bele implementa ona iha kontestu sira;sosiál, ekonómiku, kulturál nst.
Ba hirak ne’ebé aprende filozofia, ita tenki aprende hirak ne’e, tanba filozófu tenki konxiente ba saida nia halo.
Referénsia
Hardiman, F. (2015). SENI
MEMAHAMI-Hermeneutik dari Schleiermacher sampai Derrida. Yogyakarta: PT
Kanisius.
[1] Alumni Faculdade de Filosofia e Ciências
Humanas (FFCH)-UNTL
[2] Tradusaun ha’u-nian
[3] Pensamentu hirak ne’e mós Hardiman palestra ona ‘ perante akademia / kuliah umum, iha sesaun-8 diferente ba universitáriu sira iha Indonézia, iha komunitas Salihara]
[4]Eksegesis/eksegese orijen hosi lian-latina signifika ‘esplikasaun ba testu bazeia ba realidade ho objetiva’.
[5] Filolojia signifika siénsia mak estuda
kona-ba lingua sira, kultura, istória nst.
