domingo, 14 de janeiro de 2018

ESÉNSIA ORIENTASAUN ESKOLAR NO AKADÉMIKA: ANÁLIZA KRÍTIKU KONTEXTU EDUKASAUN IHA TIMOR-LESTE


ESÉNSIA ORIENTASAUN ESKOLAR NO AKADÉMIKA: ANÁLIZA KRÍTIKU KONTEXTU EDUKASAUN IHA TIMOR-LESTE



imajem: Google
Hakerek Na’in: Erri Ferreira, Finalista FFCH-UNTL


Timor-Leste nu’udar  País ida ne’ebé foin restaura nia ukun  rasik-an iha tinan 2002. Ohin loron, País ida ne’e halo ona tinan sanulu resin-neen ba nia independénsia. Dezenvovilmentu ba setór hotu; infra-estrutura, saúde, edukasaun, ekonomia, agrikultura, turismu, no seluk tan dezenvolve daudaun ona, maske seidauk dezenvolvidu. Iha Setór Edukasaun nian, Estadu ne’e investe maka’as hodi hadi’ak kualidade hotu; kualidade ensinu, kualidade profesór, kualidade infra-estrutura eskolar, hadi’ak padraun ba kurikúlu no sira seluk.
Liga ho prosesu aprendizajen nian tuir sitema mak antes ínisia anu eskolar ka akadémiku iha tinan ida nian, iha eskola ka universidade ida sempre hala’o nia prosesu orientasaun eskolar ka akadémika ba estudante no universitáriu hirak ne’ebé foin koñese ambiente eskola ka universidade ida nian. Ida ne’e hanesan toman ka kultura akadémika ka eskola ida nian, ho objetivu lori universitáriu ka estudante foun sira koñese ambiente Fíziku no sosiál eskola ka universidade ida nian. Antes ita hakat klean ba laran, ita komprende uluk lai kona-ba saida mak orientasaun no hafoin ita ba hatene esénsia ka natureza loloos orientasaun ne’e mak saida?
Orientasaun, liafuan ida ne’ebé ema ka ita hotu temi no ita hotu rona, lafoun ona mai ita kona-ba liafuan ida ne’e. Iha fatin ne’ebé deit ita sempre rona liafuan orientasaun.  Orientasaun termu ida ne’ebé hetan tradusaun husi lian “Português”, signifika katak orienta ka hatudu dalan ba ema ka ser” ruma atu lao tuir dalan ka situasaun ruma ho loloos[1].
Iha nivél edukasaun formál nian, iha Ensinu Báziku 3 siklu no ensinu médiu sira, antes atu hahú nia prosesu aprendizajen iha jornada estudu nian ema ka ita sempre orienta malu atu ita koñese ambiente eskola nian, kondisaun fatin, lala’ok estudu nian, regulamentu sira no seluk tan ne’ebé pertinente. Nune’e mós hanesan iha nivél akadémika  ka Universidade nian. Iha nivél akadémika nian orientasaun akadémika nu’udar atividade akadémika ida ne’ebé obrigatóriu ba estudante foun sira ne’ebé realiza iha nivél universidade ka Fakuldade hodi tane-aas prinsípiu no valór akadémiku universidade nian[2]. Objetivu prinsipál orientasaun akadémika ka orientasaun eskolar maka promove partisipante sira nia koñesimentu kona-ba sistema akadémika ka eskola ida nian, nune’e mós orienta ka hatudu dalan ba partisipante sira husi ambiente estudu tradisionál ba ambiente estudu ne’ebé progresivu (intelijente, kreativu no inovadór).
Hateke husi lidun linguistíka nian, orientasaun ne’e subtantivu femeninu ida, ne’ebé ho nia signifikadu maka “arte de conhecer a situação geográfica em que se esta”[3].Ita kaer konseitu “arte de conhecer a situação” hafoin ita hatama iha kontextu Edukasaun (orientasaun eskolar no akadémika) nian mak, ita bele dehan  ou hateten orientasaun eskolar ka akadémika hanesan “arte de conhecer a situação duma escola ou universidade”. Perguntas mak ne’e; Konseitu hirak ne’e  eskola ka universidade sira iha Timor-Leste implementa tuir duni esénsia konseitu ne’e nian ka seidauk?  Molok, ita resposta perguntas ida ne’e, ita presiza hatene baze istórika implementasaun konseitu orientasaun iha Eskola no Universidade sira.
Istórikamente, orientasaun mosu bainhira Invazór indonézia invade ita nia País durante tinan ruanulu resin-haat (24) nia laran. Durante prezensa indonézia nian, iha kontextu edukasaun sira hanorin oinsá mak hatama prosesu orientasaun iha nivél de ensinu. Bainhira ema sé de’it mak foufoun tama iha ambiente eskola ka universidade ida, dahuluk liu presiza hala’o prosesu orientasaun, ho objetivu hanesan haktuir iha leten. Loos duni ka orientasaun husi invazór sira la’o tuir objetivu loloos? Resposta simples katak, la’e! Tanba sá mak la’e? Razaun maka sira lakoi Timoroan aprende barak, no matenek barak. Tanba sá mak ha’u dehan nune’e? Razaun, durante prosesu orientasaun, ita la’ós aprende oinsá bele integra-an iha ambiente foun, maibé hanorin oinsá mak ita bele “trauma”, “dolar tama tahu laran”, no “kastigu” timoroan sira,  ho intensaun halo presaun ba ita nia psikolojia, nune’e ba oin ita labele aprende ho loloos, hodi nune’e sira bele ukun nafatin ita tinan ba tinan, hodi ita labele ukun rasik-an. Durante orientasaun ita aprende buat ruma husi sira ka? La’e! Ita la aprende buat foun, ita só aprende de’it “balas dendam”, tinan oin sé ha’u mak sai orientadór karik, ha’u sei halo fali ba nia alin, tuir saida mak nia halo ona mai ha’u. Ida ne’e mak ita aprende husi sira. Razaun prinsipál seluk maka orientasaun konsidera hanesan estratejia polítika invazor nian, hodi hamate timoroan nia mentalidade nune’e poder ne’ebé sira iha, laihá ema ruma mak hada’u husi sira. Sira mak nafatin forma ita nia mindset iha framework ida hodi la’o tuir sira no timoroan rasik laiha liberdade ba “hili” no “hanoin”.
Ita husik tiha kontextu istóriku, ita fila ba perguntas iha leten. Iha Timor-Leste, hahú kedas husi ensinu médiu to’o unversidade ( orientasaun iha erá independénsia nian) seidauk la’o tuir esénsialoloos orientasaun nian, maske balun la’o tuir ona maibé seidauk 100 porsentu[4].Tanba sá mak ha’u dehan nune’e? Resposta ba perguntas ida ne’e, ita ida-idak bele hateke realidade orientasaun ne’ebé daudaun la’o iha ita nia rain, uza ita ida-idak nia matan rasik, no hafoin análiza. Razaun mak ha’u haktuir tiha ona iha leten.
Ohin, iha ita nia rain,  korente ba pensamentu orientasaun nian ita sei tabele-anka la’o tuirkorente pensamentu invazór nian, exeptu universidade no eskola balun[5] maka iha nia kores rasik ba orientasaun, maibé sei iha kores balun kahur husi panorama orientasaun invazór nian. Observasaun ita bele foti husi orientasaun iha eskola balun ne’ebé ita rasik haree no observa iha ita-na sosiedade. Orientasaun ida ne’ebé tuir loloos orienta ema hodi sai ema, sai fali orienta ema sai animál. Hanorin ema “dolar tama tahu laran”, “kastigu” tuir gostu orientadór/a no professor/a sira nian, haruka halo buat seluk ne’ebé tuir loloos la merese halo iha fatin manorin nian, maibé ema halo iha ne’ebá. Banhira konfirma kestaun ne’e, iha professor balun ne’ebé defende katak, eskola ka instituisaun ida-idak iha nia regras ba orientasaun rasik. Perguntas mak ne’e, halo regras hodi eduka ka halo regras hodi kastiga no fo presaun ba estudante sira? Regras orientasaun ne’ebé iha dalaruma, no neim hanorin buat foun, sa tan eduka! Hanesan haktuir ona iha leten katak, ita somente aprende oinsá “rai ódiu ba malu”, no sorin seluk ita somente aprende oinsá “stres”, halo “presaun fíziku no psikólojiku”, “kastigu” hasoru ita nia maluk seluk. Ida ne’e maka durante ne’e la’o hela iha koridór orientasaun iha nivél ensinu médiu no universidade balun. Ita la konsiente hodi halo diferensa entre liafuan “orientar” no “castigar”, dala wa’in liu maka ita uza liu liafuan “castigar” do que “orientar”.

To’o bainhira maka ita bele halakon korente pensamentu orientasaun husi invazór nian?

Banhira ita halo krítika ba sistema orientasaun iha ita nia rain, ita nia maluk balun senti la satisfeitu hodi nafatin defende identidade invazór nian. Balun rekomenda tenki halo sosializasaun ba eskola sira, balun rekomenda halo manuál orientasaun hodi sosializa ka fahe ba eskola hotu-hotu. Tuir hakerek na’in nia hanoin la presiza halo sosializasaun barak, simplesmente direjente eskola hotu konsienti ho termu “orientasaun”. Ezemplu simples hanesan “dolar tama tahu” ka “kastigu”, se professor/a sira hotu senti ida ne’e la merese fó ka halo ba ita nia maluk seluk, la presiza halo. Tanba sá ita tenki hanorin ema kona-ba ida ne’e? Sorin seluk, sé halakon toman ida ne’e senti todan, simples liu lalika ka la presiza iha orientasaun. Husik estudante rasik deskobre neneik ambiente eskolar ka akadémiku durante nia viajen iha jornada estudu nian, tuir tempu ne’ebé determinadu. Ladun todan halo ida ne’e, ita rasik mak preokupa hodi hatodan ita nia aan no pensamentu. Maibé, se lakoi halakon ida ne’e iha eskola sira maka, eskola ka universidade ida-idak hatu’ur ho loloos nia padraun ka matadalan ba orientasaun nian, nune’e bele orienta ho loloos tuir esénsia orientasaun nian, la’ós orienta tuir gostu professor/a ka orientadór/a nia gostu. Tamba esénsia orientasaun ne’e, la’ós kastigu, maibé “diresiona” ka hatudu dalan. Neduni sé ita hotu komprende ho loloos natureza orientasaun nian maka, ita sei la halo presaun Fíziku no Psikolójiku hasoru ita nia maluk seluk, se la’e maka ita nafatin tabele-an ba identidade invazór nian, no ita nunka hahú ho ita nian rasik.
Saudasóens Matter Sapientia.

Referénsia sira

Relatóriu orientasaun akadémika Fakuldade Filozofia-UNTL, parte introdusaun.
Manuál orientasaun akadémika UNTL, Fevereiru 2015, p. 42.
Disionáriu Online Lingua Portugés


[1]Relatóriu orientasaun akadémika Fakuldade Filozofia-UNTL, parte introdusaun. 
[2]Manual orientasaun akadémika UNTL, Fevereiru 2015, p. 42. 
[3]Cf. Disionariu Online Lingua Portugés
[4]Hanoin ne’ebé haktuir ne’e perspetiva hakerek na’in nian  ne’ebé konsidera hanesan hipótese ida.
[5]Eskola no unversidade sira hanesan; UNTL, UNITAL, São José Operariu, DIT no eskola balun seluk, maka konsege lao ho natureza diferente uitoan, la’os lolós ona.

terça-feira, 9 de janeiro de 2018

RACIONALISMO RENÉ DESCARTES: KE’E TUIR FRAZE FAMOZU “COGITO ERGO, SUM”

RACIONALISMO RENÉ DESCARTES: KE’E TUIR FRAZE FAMOZU “COGITO ERGO, SUM”



Hakerek-na’in: Erri Ferreira (Finalista FFCH-UNTL)

Iha Filozofia, ita la koñese Rene Descartes no sira seluk, ne’e hanesan iha Timor-Leste ita la koñese Xanana Gusmão, Marí Alkatiri, Taur Matan Ruak no sira seluk (haktuir Prof. DR Alessandro Boarccaech[1]). Rene Descartes Filózofu famozu ida-ne’ebé hamosu korente pensamentu rasionalismu. Rasionalismu hamosu hosi nia iha idade moderna. Iha Filózofu seluk ne’ebé konsidera hanesan maktuir rasionalismu[2], hanesan Spinoza, Leibniz (Rasionalista),  nune’e mós Locke, Berkeley, Hume, Kant no Hegel (empirista) no sira ne’e hotu filozófu modernista. Maibé tuir Rusell, Descartes maka konsidera hanesan “aman” ba Filozofia moderna. Razaun, nia maka Filozófu dahuluk ne’ebé ko’alia filozofia hahún ba ema nia hanoin, ka uza rásio hodi ko’alia Filozofia[3]. Hanesan haktuir iha (Mondin,B. 1982) dehan; “Com Descartes a filosofia recebe uma colocação crítica e gnosiológica: o que se quer verificar em primeiro lugar é o valor do conhecimento humano[4]”. Signifika katak Filozofia Decartes nian diferente ho Filozofia iha idade antiga no medievál[5]. Iha nia tempu nia foco nia atensaun primeiru ba liu iha ema nia “rásio ka pensamentu”, ne’ebé antes ne’e la hala’o iha idade antiga no medievál. Antes ita hakat klean, dahuluk ita buka hatene uluk sé mak René Descartes ne’e?, hafoin ita hakat ba ke’e ou su’ut tuir nia hanoin sira.

I.                   Sé mak Rene Descartes?
René Descartes (iha lian latina bolu Renatus Cartesius), Filózofu modernista no Rasionalista ida-ne’ebé moris iha cidade La Haye iha Provínsia Turena (França) iha loron 31 fulan marsu, tinan 1596[6]. Moris hosi família ne’ebé di’ak, aman hanesan Prezidenti Parlamentu Bretaña. Péritu ka matenek-na’in iha área matemátika ne’ebé iha hakarak boot atu hetan koñesimentu hosi nia an rasik ka hosi livru boot sira[7]. Nia hala’o nia estudu dahuluk iha koléjiu Famozu colégios para nobres, iha La Fléche, ne’ebé diriji hosi Jezuita sira[8]. Iha nia perkursu inteletuál nian, nia produs nia obra lubun ida hanesan; Regulae ad directionem ingenii(1625), no Traité du monde. No nia mós produz ensaiu sira hanesan Discurso sobre o método(1636). Publika mós nia obra seluk hanesan; Meditações (1641),Princípios de filosofia (1644), no sira seluk. Nia termina nia vida ka mate iha sidade  Estocolmo (Suécia) iha loron 11 fulan fevereiru, tinan 1650. Bainhira nia mate nia discípulu ka alunu hakerek nune’e; No dia 11 de fevereiro perdemos Descartes. Entristeço-me ainda, ao escrever-vos, porque a sua doutrina e a sua mente superavam até mesmo a candura ea simplicidade, a bondade e a inocência da sua vida[9]”. Entre nia obra sira hotu ne’ebé haktuir, nia obra famozu liu maka Disrcurso sobre o método no Meditações. (Cf.Mondin,B. 1982,vol.2, p.73).

II.                Saida mak Konseitu “Cogito, Ergo Sum”?
Konseitu ida ne’e, iha sosiedade Timorense nia matan la foun ona, liu-liu estudante sira-ne’ebé estuda iha Universidade da Páz (UNPAZ), Díli. Tanba sá mak ha’u dehan nune’e? Banhira ita hakat ba kampaun UNPAZ nia oin, iha ne’ebá ita hetan kedas estátua boot ida tur hela iha ne’ebá, estátua “Hommo Sapiens[10]” ne’ebé iha nia okós hakerek konseitu “Cogito, Ergo Sum”. Fraze ka konseitu ida ne’e revela ka atu dehan saida ba ita?, ka ema tau atu sai de’it hanesan “hiasan” ka estatua monok hodi infeita Universidade ne’e sai furak liu? Ou Estátua ida ne’e, ema infeita atu fó mensajén ruma ba Universitáriu sira? Kestaun hirak ne’e hotu ha’u fiar dalabarak ita husu ba ita nia an ka ita halo auto-kestionamentu, maibé ita nunka su’ut ka ke’e tuir hodi resposta ba dúvida sira ne’e hotu. Ida ne’e mak ita nia frakeza inteletuál, sé ita nunka buka tuir maka tinan ba tinan ita nafatin ho dúvidas. Ne’wduni ha’u fiar, hafoin ita asesu artigu ne’e, bele lori uito’an ba entende netik sentidu loloos hosi fraze ida ne’e “Cogito, Ergo Sum”, maske labarak.
Descartes dala ida hateten nune’e, banhira ita hakarak atu iha konkluzaun ida loloos hodi hetan verdade ba buat ruma ka realidade sira, ka ita atu halo reflesaun Filozófika maka ita tenki hahú estabelese métodu ida, ka iha linguajén simples dehan ita tenki iha métodu ida hodi hala’o ita nia reflesaun filozófika. Tuir Descartes métodu ida ne’ebé di’ak liu maka “dúvida”. Hanesan Descartes nia hanoin ne’ebé Mondin, B. (1982) haktuir iha nia livru dehan nune’e: “[..] a dúvida é o método adequado para a descoberta da verdade”. Métodu ne’ebé Descartes uza ne’e hanaran “Dúvida metódica[11].
Hahún ba métodu ida ne’e, nia komesa observa realidade hotu liuhosi nia sentidu sira, no nia konsidera realidade hotu ne’ebé mak iha ne’e la’ós realidade loloos, maibé realidade bosok, banhira ita seidauk komprende didi’ak no loloos realidade ne’e. Ba nia realidade ne’ebé loloos maka realidade ida-ne’ebé ita bele komprende ho loloos. Nia dúvida ho realidade hotu ne’ebé ezisti, katak realidade hotu ne’e laiha no sala, maibé hosi dúvida ba realidade hirak  ne’e só úniku realidade ida ne’ebé nia labele halo dúvida maka “nia hanoin” rasik. Nia dehan “orang bisa menyangkal segala sesuatu, namun ia tidak bisa menyangkal keberadaan dirinya sendiri[12]”. Signifika katak ita ou ema bele nega ezisténsia ba realidade hotu, maibé ema rasik labele nega ninia ezisténsia.
Banhira ita hahú dúvida ba realidade sira, ita komesa “hanoin” atu solusiona ka buka solusaun ba dúvida sira ne’ebé ita iha. Tuir Descartes ita bele nega realidade hotu katak realidade ne’e laiha no sala, maibé ita labele nega katak ita nia “hanoin” ne’e laiha. Bainhira ita konxienti hodi hanoin katak realidade hotu ne’ebé ezisti ne’e sala, iha momentu ne’e maka ita konxienti ita nia ezisténsia katak, ita iha “hanoin”. Nune’e nia dehan “ha’u hanoin maka, ha’u iha” ka liafuan seluk “Cogito, ergo sum, ou iha lian Portugés dehan “eu penso, logo existo[13]”. Hosi ida ne’e ita bele konklui katak se ita la hanoin maka ita laiha. Perguntas mak ne’e; Oinsá ho animál sira ne’ebé laiha hanoin, sira nia ezisténsia iha ka la’e? Ka ita tenki nega katak karau, bibi, manu, fahi, busa nst, sira ne’e laiha? Se ita dehan laiha, entaun sira baibain ita haree ne’e saida fali?
Pergunta sira hanesan ne’e sempre mosu iha ema hotu ne’ebé “seidauk” hatene intensaun loloos hosi konseitu ne’ebé Descartes hatuur. Konseitu ne’ebé Descates haktuir la refere ba “animál irasionál”(konseitu Aristóteles), maibé nia refere ba “animál rasionál” (ema). Ha’u hanoin ita hotu komprende ida ne’e, tanba ne’e  ita tenki onestu katak loos duni animál sira hanesan haktuir iha leten sira laiha hanoin, só úniku animál “ema” maka iha hanoin, ita labele nega ida ne’e!Tan ne’e maka sira (katak karau, bibi, manu, fahi, busa nst) bolu animál irasionál no (ema) bolu animál rasionál (Definisaun Aristóteles nian). Maibé ita keta komprende sala mós katak konseitu ne’ebé  Descartes hatuur refere ba ema em gerál! Descartes la dehan nune’e! Mas nia konseitu ne’e,  nia hatu’ur refere ba ema “individual” katak (ha’u rasik), sé ita boot karik, “ita boot rasik”. La’ós uza konseitu ne’e hodi hatudu fali ba ema seluk, ne’e la’e! No Descartes la hanoin nune’e! Signifika katak sé ha’u karik, ha’u mak hanoin kona-ba ha’u nia an, nune’e mós ba ita boot. La’ós ha’u mak hanoin kona-ba ita-Boot, maibé ita-Boot rasik maka hanoin kona-ba ita-Boot nia an. Ne’e mak Descartes ninia intensaun loloos.
Ezisténsia hosi “hanoin”, ne’e loos duni no verdade. Tanba ne’e Descartes simu ida ne’e no nia konsidera  (hanoin) mak prinsípiu primeiru ba filozofia ne’ebé nia buka. Ne’eduni, tuir nia, “hanoin/rásio” no “sentimentu” ita labele haketak hosi “ema” ida. Esénsia ka natureza loloos ema nian mak “rásio” ka“hanoin” (res cogitans). No nia dehan, auto-konxiénsia (cogito) ne’ebé ita bele komprende ho di’ak no loloos ne’e maka baze ba dezenvolvimentu Filozofia nian.



[1]PhD iha Antropolojia no Psicólogo iha  Area Psicologia Clínica. Daudaun hanesan Docente iha Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas, Universidade Nacional Timor Lorosa’e (UNTL).
[2]Rasionalismo: Korente pensamentu ida ne’ebé konsidera orijen husi ema nia koñesimentu maka “Rasio” no la’os esperiénsia. Sinónimu husi liafuan ne’e maka “Empirismu”.
[4]Mondin, B, 1982. Curso de Filosofia, vol.2,p. 71
[5]Iha idade Antiga Filozófu sira sentraliza liu ba origem do Universo ka natureza no iha idade medievál filozofu sira foco sia nia atensaun ba liu Maromak, no autoridade igreja maka iha poder maximu.
[7]Tjahjadi L. Petrus, simon: Petualangan Intelektual; Konfrontasi dengan para filsuf dari Zaman Yunani Hingga Zaman modern, PT Kanisius, 2004, p. 206.
[8]Mondin,B. Curso de Filosofia,vol.2,p. 72.
[9]Mondin,B. Curso de Filosofia,vol.2,p. 73.
[10]Hommo Sapiens, ne’e iha lian tetun dehan : Ema no hanoin ou ema iha hanoin ka ema hanoin .
[11]Mondin, B. 1982;Curso de Filosofia,Vol.2, p. 79.
[12]Tjahjadi L. Petrus, simon: Petualangan Intelektual; Konfrontasi dengan para filsuf dari Zaman Yunani Hingga Zaman modern, PT Kanisius, 2004, p. 207
[13]Mondin,B. 1982,Curso de Filosofia, Vol.2, p. 79.

EVIKSAUN NO DIREITU BA SIDADE

EVIKSAUN NO DIREITU BA SIDADE                                                                                                               ...