ÉTIKA NO MORÁL IHA KONTESTU AKADÉMIKU: PERSPETIVA
FILOZÓFIKA
Cesar Ferreira Amaral
Universidade nu’udar fuan sosiedade nian, ida-ne’ebé
funda ho baze étika no morál. Hosi universidade bele habelar siénsia hirak-ne’e
ba sosiedade. Universidade iha nia pilár akadémika boot tolu mak, Ensinu no
Aprendizajen, Peskiza no Serbí ba komunidade ka ho lian-seluk kontrolu sosiál.
Atu implementa ho loloos hirak-ne’e mak sívitas akadémika sira tenke iha
prinsípiu étiku ne’ebé natoon hodi bele sadere-an ba sai nu’udar étika
deontolojia. Iha ambiente akadémiku sira, étika no morál hala'o papél krusiál
ida hodi mantein integridade, onestidade no kredibilidade siénsia nian. Hanesan
hato’o hosi Rahardjo, koñesimentu kona-ba hahalok loos-sala ka di’ak-aat hetan
liuhosi esperiénsia, aprendizajen no edukasaun.
Universidade nu’udar espasu ida-ne’ebé hanorin ema
kona-ba konseitu rua ne’e. Mundu akadémiku la'ós de'it eziji exelénsia
inteletuál, maibé mós kompromisu ida ba valór étiku no morál sira-ne'ebé aas.
La ho fundasaun étika ne'ebé metin, prátika sira hanesan plájiu, fabrika dadus
ka la onestu inklui bias (prejuizu) sira iha peskiza bele estraga
kredibilidade siénsia nian no prejudika sosiedade ein-jerál. Tanba ne'e,
komprende no aplika prinsípiu étika no morál sira iha aspetu hotu-hotu
akadémiku nian importante tebes; hosi hanorin, peskiza ba to’o serbí komunidade.
Artigu ida-ne'e sei diskute liután prinsípiu sira étika akadémika nian, dezafiu
sira-ne'ebé dala barak hasoru, no pasu sira-ne'ebé bele foti atu asegura katak
ambiente akadémiku sai nafatin espasu ida-ne'ebé justu, transparente no dignu.
Ko’alia kona-ba étika no morál ne’e konseitu tuan liu
ne’ebé sai diskusaun boot ba nia definisaun sira dezde idade antiga to’o miléniu
rua ikus. Etikawan sira, sempre diferente perspetiva kona-ba definisaun
ba konseitu ne’e rasik. Definisaun kona-ba étika bele komprende nu’udar siénsia
ida-ne’ebé tulun ema ida atu responsabiliza ba asaun sá de’it mak nia halo, no
tuir morál ka siénsia kona-ba morál. Morál refere ba konjuntu hosi norma sira
mak orienta ema ida nia hahalok kona-ba di’ak no ladi’ak. Nu’udar siénsia ida,
étika hafahe ba sanak barak hanesan, étika normativa (deontolojia no teleolojia),
étika deskritivu, metaétika no étika aplikada. Baibain ita rona kona-ba étika
privada no públika no mós morál privada no públika. Iha kontestu akadémika, rua
ne’e ita ko’alia hotu. Maibé iha ne’e, hakerek-na’in sei ko’alia barak liu
kona-ba étika públika no morál públika, tanba, konsidera ambiente kampus nu’udar
espasu públiku ne'ebé envolve interasaun entre parte oioin (estudante, dosente,
pesoál, no instituisaun sira) no iha regra, norma, no responsabilidade
sira-ne'ebé aplika koletivamente.
Iha kontestu akadémiku, iha instituisaun akadémika sira
iha padraun étiku no morál ne’ebé sai nu’udar konkordánsia komum (étika
deontolojia). Étika públika iha kontestu akadémiku refere konkordánsia komum
sira-ne’ebé sosiedade akadémika ka aas liu karik, komunidade sientífika
konkorda hamutuk ne’ebé vale iha mundu akadémiku, hanesan prodús verdade no
justisa alternativa, defende justisa umanidade, integridade akadémika,
onestidade, respeita ema seluk nia direitu, responsabilidade, transparante, nst.
Integridade akadémika importante la halimar ba sívitas
akadémika ida. Ida-ne’e inklui onestidade (la halo plajiarizmu, la manipula ka
fabrika dadus iha hakerek no publikasaun sira), no la’o tuir baze metodolojia
ne’ebé iha ho klaru. Nu’udar ita hatene katak, bainhira akadémiku ida publika
peskiza ne’ebé la objetivu, bele fó impaktu negativu ba sosiedade (Zeydan,
2016). La’ós de’it hirak-ne’e, maibé prinsípiu sira hanesan autentisidade (lee:
originalidade), inklui hanoin bazeia ba lia-loos, ho rasionál, objetivu no
krítiku nu’udar prinsípiu étiku ne’ebé presiza konsidera.[1] Iha kestaun morál públiku
nian iha kampus mak, n.e, respeita propriedade inteletuál ema seluk nian,
respeita ema seluk (dosente, kolega estudante, ka ein-jerál sivitas akadémika
sira) no nia karetér ne’e subjetivu no internál.
Iha tinan-hirak ikus, ho prezensa Artificial
Inteligence halo sosiedade akadémiku lubuk ida lakon nia integridade akadémika.
Copy paste ema-nia obra sem rekoñesimentu ba autór, lakon autentisidade hosi
obra sira, laiha tranparénsia, no balun hosi akademista sira mak prodús obra
hodi favorese de’it ba interese elite sira. Ka ho lian-seluk ita lakon obra
alternativa hirak-ne’ebé tulun ba libertasaun umana.
Iha realidade no istória
dezenvolvimentu polítiku nian, dalabarak liu ema lakoi hamosu verdade no
justisa alternativa. Ita adora no hana’i verdade no justisa ne’ebé prodús hosi
klase elite sira (ka grupu ditadura minoria) . Universidade sira barak sai fatin
ba prodús koñesimentu versaun klase elite nian ou (kapitalizmu) nian, tanba
hakarak nafatin mantein podér iha jerasaun tuir
mai. Tuir teoria, “universidade ka
eskola sira nu’udar espasu emansipasaun” (cf. Bortolo Valle). La’ós espasu
ba adora ka hana’i malu hodi prodús jerasaun esploradór[2]. Wiji
Thukul dehan, “bila rakyat tidak berani mengeluh itu artinya sudah gawat,
dan bila omongan penguasa tidak boleh dibantah kebenaran pasti terancam”. Ida-ne’e
atu hateten katak, se universidade sira ka (inteletuál) sira nonok hodi simu
de’it saida mak mahukun sira ko’alia sem halo verifikasaun krítiku ka halo
anti-teze ruma maka lia-loos ne’e rasik ameasadu.
Confere ho Magna Charta Universitatum,
hatuur prinsípiu, valór no responsabilidade sira klaru ba Universidade ka
Instituisaun akadémika sira. Em summa, Charta ida-ne’e ko’alia pontu
importante sira hanesan; Ida, Liberdade Akadémika (universidade deve ser
livre hosi presaun polítika, ekonomia no ideolojia; dosente no estudante sira
iha liberdade atu hanorin no aprende inklui espresa ideia sira ho livremente).
Rua, Autonomia Institusionál (universidade iha autonomia tomak hodi
desidi nia destinu, iha parte akadémika, administrasaun no finansas); Tolu,
Integridade akadémika (Ensinu aprendizajen no peskiza sira deve ser hala’o
ho onestu, transparénsia no responsabilidade); Haat, Responsabilidade
sosiál (Universidade sira tenke kontribui ba moris-di'ak sosiedade nian no
promove valór sira hanesan justisa no sustentabilidade.); Lima,
kolaborasaun no diálogu (universidade sira tenke servisu hamutuk ho
instituisaun relevante seluk hosi solusiona problema globál ne’ebé mundu
enfrenta); Neen, Edukasaun ne’ebé olístiku (Universidade sira
la'ós de'it dezenvolve matenek, maibé mós karatér morál estudante sira-nian.)[3]
Maski Magna Charta ida-ne’e la hatuur esplisítamente
kona-ba étika no morál maibé implisítamente nia fó-hanoin ba universidade sira
iha mundu tomak kona-ba prinsípiu, valór no responsabilidade sira-ne’ebé
universidade hotu iha mundu presiza konsidera no adota iha nia étika
deontolojia universidade nian.
Ita hatene katak, kampus sira iha mundu raik-laran,
barak mak la’o tuir valór no prinsípiu étiku hirak iha leten, maski nune’e ita
sei enfrenta dezafiu boot liu iha prodús verdade no justisa alternativa sira.
Kampus barak seidauk autónomu iha nia desizaun sira tanba sei hetan
intervensaun polítika hosi elite polítika no ekonomia sira. Produsaun ba obra
ka peskiza sira dalaruma bele mosu presaun no halo frabrikasaun ba dadus sira,
barak sei halo plajiarizmu no konsidera plajiarizmu nu’udar aktu normál ida. Injustisa
sei buras iha kampus rasik, (n.e; atendementimentu ne’ebé haree de’it ba
favoritizmu, sukuizmu, ras nst.) Kampus la livre no aprendizajen sira sei
nakonu ho presaun.
Hodi evita atu tendénsia hirak iha leten labele akontese mak, edukasaun ba étika no morál nesesáriu tebes ba univesitáriu sira, inklui hatuur sansaun ne’ebé rigór ba hirak mak lakon integridade akadémika ka la kumpri prinsípiu étiku sira, no mós instituisaun idaidak tenke sériu iha promove ambiente ida-ne’ebé suporta no defende integridade akadémika no implementa ho loloos prinsípiu, valór no responsabildade étiku sira.
[1] Lee: Rahmia Rachman et al: EDUKASI TENTANG
PENTINGN YA KESADARAN MAHASISWA DALAM ETIKA DI KEHIDUPAN KAMPUS, 2022.
[2]
Lee Artigu UNIVERSIDADE
IHA TIMOR-LESTE: PRODÚS VERDADE &
JUSTISA ALTERNATIVA KA PRO-ELITE NO STATUS QUO? Estudu Krítiku Filozófiku- https://erryferreira.blogspot.com/2022/11/universidade-iha-timor-leste-produs.html
Nenhum comentário:
Postar um comentário