quarta-feira, 17 de abril de 2024

EVIKSAUN NO DIREITU BA SIDADE

EVIKSAUN NO DIREITU BA SIDADE


                                                                                                                          Cesar F. Amaral[1]


 

Dili nu’udar kapitál ka sidade sentrál Timor-Leste nian. Ekonomia, edukasaun, saúde, kampu servisu no dezenvolvimentu setór ki’ik-oan sira, maioria sentralizadu iha Dili. Dekada rua liu ona, ita asisti distribuisaun polítika no rekursu sira la balansu entre Dili no munisípiu sira seluk.

Indikadór ida-ne’e bele haree hosi urbanizasaun (hosi munisípiu mai Dili) kada tinan, aumenta ba bebeik. Dili sai sidade masin-midar, halo nehek hotu mai hobur iha Dili.   Urbanizasaun hirak ne’e afeta ba hela-fatin la to’o; balun tenki hela iha mota-ninin, foho-lolon, trotoar-leten nst. La’ós de’it hirak ne’e, maibé afeta mós ba problema sosiál seluk.(Fundasaun Mahein, 2013; Murray et al., 2010).

Iha tinan no fulan hirak ikus, ita haree iha Dili, mosu eviksaun hosi makaer-ukun sira ba vendedór dalan-ninin sira, inklui eskola balun, povu nia hela-fatin, merkadu nst. Eviksaun nu’udar direitu represivu ne’ebé ukun-na’in uza hodi dudu sees povu kbi’it-laek hosi nia hela-fatin, hodi bele fó espasu ne’e ba osan-na’in sira hala’o sira-nia negósiu, ka ho lian-seluk ba dezenvolvimentu sidade Dili. Atu hateten, Dili la’ós povu kbi’it-laek nia hela-fatin ka “direitu ba sidade” hosi povu kbi’it-laek, laiha.(Harvey, 2012).

Direitu ba Sidade

Ita Timor-Leste, ita nunka rona ukun-na’in sira-ne’ebé halo eviksaun ko’alia kona-ba direitu ba sidade. Sira hatene de’it ezekuta lei (lei ijiene no ordén públika), atu sidade moos, organizadu no saudavel tuir lei haruka. Atu to’o ba ida-ne’e mak, dalan úniku halo eviksaun. Razaun eviksaun ne’e simples, ba dezenvolvimentu sidade Dili! Bainhira mosu lamentasaun hosi povu kbi’it-laek sira, ukun-na’in sira hateten sira avizu ona. (lee. Diligente, (Martins, 2024). Atu hateten, “avizu” no “eviksaun” nu’udar solusaun ba Dili moos, saudavel no organizadu.

Sosiólogu no Filózofu boot Fransés, Henri Lefebvre nia teoria ne’ebé David Harvey dezenvolve relasiona ho Direitu ba sidade (The right to the city) importante atu ita aprosima iha situasaun atuál Timor-Leste nian, ligadu ho eviksaun ne’ebé másivu iha tinan no fulan hirak ikus ne’e. Hahú ho kestaun dahuluk, saida mak Direitu ba sidade ne’e rasik?

Tuir Henry, Direitu ba sidade labele komprende to’o de’it iha livre hosi poluisaun, sidade moos, livre engarrafamentu, laiha uma-andar boot to’o lalehan, lalehan-moos nst. Maibé tuir nia, Direitu ida-ne’e refere ba buat ruma ne’ebé reál, ezisti ho nia kompleksidade atuál tomak, ne’ebé ikus mai transforma no renova sidade tuir kontestu ekonomia-polítika atuál. Harvey fundamenta ideia ne’e, dehan, direitu ba sidade la’ós inisiativa ka servisu individuál ka grupu ida nian, maibé inisiativa no servisu koletivu nian. (Pontoh, 2013).  Ida-ne’e atu hateten, partisipasaun povu nian iha desizaun sira importante tebes ba dezenvolvimentu rai ida nian. Direitu ba sidade, portantu, hakat liu direitu ba asesu individuál ka grupu ida nian ba rekursu sira iha sidade laran: nia nu’udar direitu ida oinsá muda no re-inventa sidade tuir dezeju ita-nia fuan nian.(Harvey, 2012).

Harvey mós dehan luta ba Direitu ba sidade nu’udar parte ida hosi kontra podér kapitál. (Dickydwiananta, 2016). Komponente sira ne’ebé importante iha direitu ba sidade mak kobre, direitu ba abitasaun ne’ebé garante relasaun sosiál, direitu ba moris ne’ebé dignu, direitu moris hamutuk ho armonia, direitu ba tratamentu ne’ebé iguál, direitu ba asesu públiku sira ne’ebé asesivel, disponivel, aseitavel no adaptavel nst.

Iha situasaun Timor-Leste, saida mak akontese, ne’e eviksaun ka direitu represivu. Atu hateten, saida mak Henry ho Harvey ko’alia la akontese iha Timor-Leste. Hasa’i komunidade hosi sira-nia  hela-fatin la dignu, muda hanesan sidade ne’e la’ós povu nia nian, maibé ukun-na’in no osan-na’in sira-nian. Maski Timor-Leste ratifika Tratadu Internasionál oioin kona-ba diretos humanos, maibé ukun-na’in sira la respeita tratadu hirak ne’e. Dalaruma, lahatene kona-ba Direitu ba sidade ne’e nu’udar direitu fundamentál ida hosi Direitos humanos rasik. Ho razaun dezenvolvimentu, ijiene no ordén públika iha trai esénsia demokrasia, liuliu demokrasia substansiál (moris di’ak no direitu povu nian). Tuir loos, iha estadu demokrasia, halulik justisa no umanidade nu’udar mehi aas liu estadu nian, maibé ida-ne’e la akontese iha Timor-Leste.

Dalaruma mosu krítika hosi ativista sira kona-ba eviksaun. Ema barak hanoin katak, ne’e anti dezenvolvimentu. Pergunta mak ne’e, dezenvolvimentu ba sé? ba povu? ka ba osan-na’in? Se ba povu, tanba  sá mak povu la hola parte iha desizaun sira relasiona ho sira-nia bem komum? Ka simples liu, tanba sá mahukun sira la diskuti no desidi hamutuk ho povu kona-ba muda sira-nia hela-fatin?

Dalabarak mós estadu (governu) no ema balun sempre fó-kulpa ba komunidade sira mak hela iha dalan-nian, mota-ninin, rai-lolon, nst, katak komunidade hirak ne’e laiha konxiénsia, hodi haluha katak, ne’e falla hosi desizaun polítika ligadu ho ordenamentu territóriu nian, ne’ebé tinan-22 ona ukun rasik-an nunka rezolve. Tinan ba tinan, governasaun ida troka ida seluk, hatene de’it mak hasa’i ema (eviksaun) hosi hela-fatin. Tuir Harvey, polítika klásika sira hanesan governu Timór halo, ne’e ba de’it interese osan-na’in (kapitalista) nian, la’ós ba povu.

Harvey hateten, interese kapitalista nian mak akumula riku no soin (akumulasaun profit); atu to’o ba ida-ne’e, sira presiza espasu (fatin) ne’ebé bele fó befinísiu/lukru ba sira.  Hosi argumentu ida-ne’e, atu hateten, substánsia hosi dezenvolvimentu sidade nu’udar espansaun jeográfika no re-organizasaun ba espasu hodi halo investimentu infra-estrutura no sosiál hodi responde ba nesesidade akumulasaun kapitál ka (acumulation ad infinitum) no problema akumulasaun ne’ebé esesiva/berlebihan.

To’o iha ne’e, bele konklui katak, dezenvolvimentu sidade Dili, la’ós ba interese povu kbi’it-laek no marjinalizadu nian, maibé interese osan-na’in/kapitalista sira-nian. Nune’e, presiza tebes advokasia maka’as direitu ba sidade ho povu kbi’it-laek no marjinalizadu sira kona-ba sira-nia direitu ba sidade. Realizasaun direitu ba sidade nu’udar parte importante ida hodi la aseita projetu neo-liberalizmu. Importante tebes rekoñese povu iha desizaun hotu; halo sira hola parte direta ba desidi sira-nia direitu ba sidade, inklui direitu sá de’it. Direitu ba sidade konsidera povu la’ós sujeitu pasiva, maibé sujeitu ativa iha prosesu dezenvolvimentu nasionál. Para ona ho avizu, avizu, avizu no eviksaun! Dezenã planu ideál ba dezenvolvimentu sidade urbana hamutuk ho povu; husik povu ko’alia no diskuti saida mak sira hakarak kona-ba sira-nia sidade. Ho nune’e de’it mak ita halulik justisa no umanidade tuir Konstituisaun dehan. Povu merese moris dignu iha sidade no goja sira-nia liberdade tomak. Sidade ne’e Povu nian!



[1] Alumnu Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas- UNTL, 2018.

sábado, 17 de fevereiro de 2024

DESTINU MANORIN IHA ERA UKUN RASIK-AN: HOSI HAPARA MANORIN VOLUNTÁRIU BA TO’O POLÍTIKA EDUKASAUN

DESTINU MANORIN IHA ERA UKUN RASIK-AN: HOSI HAPARA MANORIN VOLUNTÁRIU BA TO’O POLÍTIKA EDUKASAUN

 

Cesar Ferreira Amaral[*]


Edukasaun nasionál daudaun ne’e tama iha situasaun problemátiku. Hanesan ita hotu haree, hatene no rona, iha loron ka semana hirak liubá, mosu fenómenu oioin iha setór edukasaun Timor-Leste, hahú hosi ingresu espesiál ba manorin sira (politizasaun?) ba to’o manifestasaun oioin hosi manorin voluntáriu sira kona-ba direitu justu ba kareira nu’udar manorin ne’ebé tinan ida-ne’e (2024) hakotu hosi Ministra Edukasaun (razaun kontratu remata). Hirak ne’e konsidera nu’udar problema ida hosi problema boot no estruturál seluk ne’ebé dezde restaura ukun rasik-an to’o ohin loron, governasaun ida troka ida seluk (Gov. I- IX) laiha desizaun seriedade hodi rezolve ho justu no imparsiál ba asuntu ida-ne’e, hodi realiza direitu báziku ne’ebé halulik iha Konstituisaun RDTL.

Ko’alia polítika edukasaun, signifika ko’alia mós kona-ba kondisaun manorin sira. Dezde restaurasaun independénsia, setór edukasaun sai setór ida-ne’ebé la hetan prioridade iha desizaun ukun-na’in sira-nian. Ita bele haree, investimentu Orsamentu Jerál Estadu (OJE) kada tinan iha setór ida-ne’e. Tuir dadus Banku Mundiál, dezde ukun rasik-an to’o ohin loron, estadu T-L investe iha área edukasaun nunka hakat liu pursentu 10% (esetu tinan-2009 ne’ebé liu 10,6%), ida-ne’e ki’ik liu kompara ho nasaun sira iha ASEAN, ezemplu indonézia, ne’ebé besik pursentu 20%.

Lójika hosi investimentu ida-ne’e, atu hateten, mehi ba kualidade edukasaun sai de’it slogan mamuk tanba la konsege rezolve problema estruturadu sira iha área edukasaun; hosi infra-estutura báziku, saláriu ne’ebé justu ba manorin sira, sistema ensinu no aprendizajen ba to’o dezenvolvimentu umanu (human development) hodi atinji objetivu no ideolojia edukasionál ne’ebé (karik ?) iha. Ezemplu ki’ik balun ne’ebé sita iha ne’e mak, 86% estudante sira hosi eskola públika iha territóriu nasionál aprende iha kondisaun ida-ne’ebé aat tebes (lee; Reportajen Diligenteonline.com), manorin barak voluntáriu, saláriu la dignu nst. Ida-ne’e atu hateten, ho OJE mak iha la konsege rezolve kondisaun edukasaun Timor-Leste nian.

Edukasaun nu’udar setór estratéjiku no esensiál ba dezenvolvimentu umanu i konsidera nu’udar pilár repúblika. Se ukun-na’in sira hanoin kona-ba 2030- 2045, la’ós katak hanoin de’it kona-ba dalan ne’ebé naruk, instrumentu militár ne’ebé sofistikadu, maibé kona-ba kualidade edukasaun. Durante ukun-na’in ignora kondisaun manorin sira-nian mak, hosi tempu ne’e kedas dalan ba diskriminasaun nakloke luan liu. (Lee; Dominggus Elcid).

Paradigma Dezenvolvimentu Edukasaun

Polítika edukasaun ne’ebé presiza dezenvolve, deve ser ho modelu ideál no integradu; Hatuur Ideolojia no objetivu edukasionál ne’ebé klaru nu’udar kompas ka liña orientasaun (hosi ne’ebé, iha ne’ebé no bá ne’ebé?); Padraun ba kurríkulu ida-ne’ebé adekuadu no kontestualizadu no aliña ho objetivu no ideolojia ne’ebé refleta ba evolusaun mundiál; Matéria ka disiplina ensinu ne’ebé refleta ba kurríkulu no objetivu edukasionál; Infra-estrutura adekuadu (Biblioteka, meza, kadeira, eskritóriu no sala de aula kompletu eletrisidade, internete no materiál sira; kuadru, projetór, markadór nst, sala prátika / laboratóriu, hariis-fatin/toilet, kampu (futebol, voleibol, basketebol), salaun nst); Manorin kualifikadu; Kolokasaun manorin-sira tuir área ne’ebé sira hanorin; Ambiente eskola ne’ebé konfortavel , seguru no dignu; Distánsia eskola besik ho uma ne’ebé estudante hela ba; Liberdade edukasionál (edukasaun sem presaun; psikolójika, fízika, emosionál no simbólika); Edukasaun inkluzivu no saláriu ne’ebé justu ba manorin sira.

Iha lei baze edukasaun, nú. 14/2008 de 29 de Outubro hatuur objetivu edukasaun diferente kada ensinu; báziku, sekundáriu to’o superiór. Hodi konkretiza ba atinji objetivu refere no saida mak Konstituisaun dehan, investimentu iha área ida-ne’e nesesita tebes. Investimentu hirak ne’e la’ós de’it harii eskola iha fatin ruma, ka halo ona rekrutamentu ou seluk tan, maibé kondisaun no situasaun hirak ne’e hotu deve ser disponivel, asesivel, aseitavel, no adaptavel. (Lee; Direitos Humanos).

Atu hateten, edukasaun mak iha disponivel ba ema hotu ka lae? Ema hotu asesu ho fasil ka iha diskriminasaun no injustisa ruma? Kualidade edukasaun ne’e rasik oinsá; relevante, atualizadu, apropriadu inklui fasilidade adekuadu no rekursu umanu kualifikadu hodi garante ida-ne’e? Manorin sira-nia destinu oinsá, bainhira ko’alia kona-ba kualidade? Ikus, edukasaun ne’e rasik atualizadu ho inovasaun oioin ne’ebé mundu oferese no adapta-an ho ema sira ho nesesidade espesiál ka lae? Hirak ne’e hotu presiza haree ho kle’an no intrega iha planu investimentu nian.

Tinan-22, edukasaun Timor-Leste, iha ne’ebé?

Kondisaun ideál mak haktuir iha leten, T-L sei dook tebes. 86% estudante sira sei aprende iha kondisaun eskola ne’ebé aat tebes; sala aula la sufisiente, biblioteka laiha, uma eskola barak sei aat, manorin sira barak sei voluntáriu, kurríkulu la adekuadu no kontestualizadu, eletrisidade laiha, internete lenuk (difikulta asesu referénsia sientífika no filozófika sira), falta bee-moos no saneamentu, saláriu ba manorin-sira ne’ebé la dignu, materiál didátiku sira barak laiha inklui kestaun boot seluk ne’ebé la konsege identifika. Hirak ne’e hotu nu’udar kondisaun reál ne’ebé povu maubere nia oan enfrenta ne’ebé kontribui maka’as ba degradasaun inteletuál timoroan sira-nian. Situasaun ida-ne’e imposivel akontese ba elite nia oan sira ne’ebé eskola iha rai seluk, kondisaun hotu adekuadu, kompletu ho fasilidade oioin.

Problema ida hosi problema boot sira iha leten mak, manorin sira ne’ebé voluntáriu durante tinan naruk, sira-nia destinu ka kondisaun nunka sai ajenda prioritáriu iha desizaun ukun-na’in sira-nian. Ko’alia kona-ba kualidade edukasaun la sees hosi kontribuisaun boot manorin sira-nian. Manorin sira nu’udar protagonista prinsipál iha edukasaun. Maski sira iha papel estra ordináriu, maibé tratamentu ba manorin sira la estra ordináriu. Atu to’o iha kualidade edukasaun, presiza tebes matenek, imajinasaun aas, pensamentu krítiku, ideia inovativu manorin sira-nian hodi tulun dezenvolve estudante sira. No ida-ne’e, labele husik manorin-sira hela ho kondisaun mizéria no marjinalizadu, ka ho lian-seluk “ohin loron han ka lae”? Se manorin sira ho kondisaun hanesan ne’e mak, sei iha dalan naruk tebes atu to’o ba kualidade edukasaun ne’ebé ita hotu mehi.

Estrañu uito’an, iha tinan ida-ne’e, 2024, fulan-janeiru, Ministériu Edukasaun la kontinua kontrata manorin voluntáriu 2000-resin ne’ebé Governu anteriór kontrata, ho razaun legál (kontratu remata). Desizaun ida-ne’e rezulta pro-kontra hosi sosiedade sira. Manorin barak ne’ebé Ministra la kontinua kontrata, la simu desizaun ida-ne’e, no uza direitu konstitusionál (art. 40 & 42, K-RDTL) hodi eziji sira-nia direitu ne’ebé justu.

Manifestasaun ida-ne’e, no fim, iha manorin-na’in sira na’in-10 inklui ativista na’in-4 hosi movimentu sira; (KEP/MRS, Komité Esperansa, Forum Justisa Populár,) ne’ebé apoiu manifestasaun refere hetan agresaun fíziku no atuasaun hosi Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL), hodi kumpri detensaun durante oras-72 iha sela PNTL, Kaikoli, Dili. Razaun prinsipál PNTL detein manifestante hirak ne’e tanba viola lei 100 metros (lei no. 1/2006, art.5), maski lei ida-ne’e viola prinsípiu direitu nian lex superiori derogate legis inferiori (lee: Prinsípiu Direitu) ka ho lian-seluk konsidera inkonstitusionál tanba kontradís ho konstituisaun RDTL artigu .42.

Tuir loos, halo lei ba asegura manifestante sira espresa sira-nia hanoin ho livremente, la’ós limita! Atu hateten, se lei inan hateten ema hotu livre manifestasaun, mak lei oan sira tenki asegura no proteje atu ema seluk labele impede direitu ida-ne’e, la’ós kontráriu.  Tan ne’e, pesoalmente konsidera lei ida-ne’e, nu’udar produtu polítiku ida hosi mahukun sira hodi asegura sira-nia an no interese hosi krítika, ka boot liu nu’udar traisaun ba estadu direitu demokrátiku. (art.1, K-RDTL).

Manifestasaun hirak ne’ebé manorin sira halo, nu’udar espresaun ida hodi hateten katak, saida mak Governu halo ba manorin sira nu’udar traisaun boot ba justisa umanidade. Governu tenta la konsidera servisu voluntáriu ne’ebé manorin sira halo durante tinan barak nia laran. Ho de’it razaun legalizmu ita trai justisa. Iha lei, objetivu lei nian mak, serteza, benefísiu no justisa (Lee; Gustav Radbruch). Serteza no benefísiu labele teri-netik justisa. Iha kontradisaun ruma iha serteza no benefísiu, tenki tau aas liu justisa. Ida-ne’e mak Ministra la konsege tetu iha nia desizaun sira.

Justu ka lae ema ne’ebé tinan barak nia laran hanorin maibé la hetan rekompensa? Justu ka lae, ema foin hetan rekompensa fulan ida ita hakotu? Justu ka lae ema ne’ebé hanorin tinan barak voluntáriu, kompete ho ema ne’ebé nunka hanorin? (Lee; Igualdade substansiál).

Voluntáriu tinan barak nia laran ne’e konsekuénsia hosi (politizasaun?) iha área edukasaun no laiha polítika integradu hodi asegura manorin sira-nia direitu. Butuk hamutuk voluntáriu sira tinan ba tinan, ikus sira mak sala, Ministra mak loos. Ukun-na’in sira nunka hanoin hetan esplorasaun ne’ebé sira halo ba manorin sira ne’ebé durante tinan barak nia laran, servisu lahatene oras no kolen hodi serbii ba timoroan sira. Ukun-na’in sira sempre rezolve problema manorin sira-nian ho aprosimasaun psikolojia nakonu ho slogan sira ne’ebé uluk indonézia husik hela, “guru adalah pahlawan tanpa tanda jasa”. Problema ekonomia, aprosimasaun psikolojia. “Ita hamlaha, motiva ita tenki forsa”.

Iha rai-barak, setór sira hanesan edukasaun, saúde labele politiza ka partidariza no konsidera nu’udar setór nasionál. Sé de’it mak ukun dezenvolve, la’ós sobu. Manorin sira sai autór prinsipál iha edukasaun no estadu tau aas tebes sira-nia dignidade. Situasaun ida-ne’e diferente ho Timor-Leste; Manorin sira lahetan tratamentu ida dignu, saláriu la justu, i balun servisu voluntáriu durante tinan naruk ne’ebé tinan ida troka ida seluk nafatin la hetan atensaun hosi mahukun sira.

Maski nune’e, ho fiar-an ita hakilar kualidade edukasaun. Kualidade ida oinsá, se manorin ida lahetan tratamentu ne’ebé justu, laiha rekompensa ka rekompensa la tuir esforsu servisu mak nia halo? Ohin bá eskola, fila tenki halo servisu seluk bele sustenta moris, ne’ebé laiha tempu atu halo peskiza no prepara matéria hodi hatán ba aula iha loron tuir mai. Susar tebes ita ko’alia kualidade edukasaun, tanba eziste paradoksu boot ne’ebé problemátiku iha área ne’e rasik.

Hosi realidade hotu mak aprezenta, pesoalmente to’o iha sintéze katak manifestasaun hirak ne’ebé manorin sira halo nu’udar indikadór ida atu hateten, durante ukun rasik-an estadu ida-ne’e, liuliu governante sira falla iha desizaun públiku iha setór edukasaun, ne’ebé la konsege hakonu direitu asesu ba edukasaun tuir saida mak direitos humanos dehan, edukasaun ida disponivel, asesivel, aseitavel no adaptavel ba sidadaun hotu tuir saida mak konsagra iha Konstituisaun RDTL.



[*] Alumnu Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas-UNTL, 2018.

EVIKSAUN NO DIREITU BA SIDADE

EVIKSAUN NO DIREITU BA SIDADE                                                                                                               ...