Metodolojia Hakerek Dokumentu
Sientífiku no Filozófiku: Perspetiva & Prátika
Cesar Ferreira
Amaral[1]
Rezumu / Abstract
Iha artigu ida-ne’e, hakerek-na’in tenta aprezenta kona-ba
Metodolojia hakerek Traballu Sientífiku no Filozófiku: Perspetiva &
Prátika. Objetivu esensiál hosi artigu ne’e mak ema hotu, liuliu komunidade
sientífika ka akadémika sira hatene kona-ba hakerek kualker asuntu ruma ne’ebé
iha relasaun ho moris loroloron nian ne’ebé hahún de’it ba baze sientífiku no
Filozófiku. Metodolojia ne’ebé uza hodi elabora artigu ida-ne’e uza métodu
ne’ebé Haberman prefere “triangle method” ka métodu triángulu [leitura /
observasaun, análize no redasaun] no remata ho konkluzaun. Tanba hanesan ita
hotu hatene katak hakerek no lee nu’udar kultura komunidade akadémika nian
ne’ebé to’o ohin loron la’o hakdasak hela iha ambiente akadémika Timor-Leste
nian.
Liafuan xave: Dezenvolvimentu hakerek, kultura lee, siénsia &
filozofia ,Timor-Leste.
Iha prezente artigu ne’e hakarak
aprezenta hanoin / ideia balu kona-ba metodolojia hakerek iha Filozofia no
siénsia sira. Sei la aprezenta hanoin kona-ba oinsá hakerek mitolojia, lenda
sira ka relijiaun nian. Razaun iha kontestu akadémiku maioria hosi estudante
akadémiku seidauk hatene hakerek ho loloos ka hakerek tuir baze literatura no
metodolojia sientífika & filozófika nian.
Iha kontestu edukasaun Timor-Leste,
maioria estudante hatene lee no hakerek (hakerek filafali saida mak lee, maibé
la’ós hotu-hotu bele lee, análiza, interpreta no hakerek). Ema hotu hatene
hakerek maibé la’ós hakerek hanesan ema “hakerek”, mas hakerek hanesan ema
ko’alia. Ko’alia diferente ho hakerek. Ko’alia dalaruma barak, mas iha hakerek
dalaruma uitoan liu. Ema barak hatene ko’alia mas lahatene oinsá hakerek saida
mak nia ko’alia. Iha Timor-Leste ema uitoan de’it mak bele hakerek tuir metodolojia ka
dalan siénsia nian, la’ós ema hotu.
Tanba ne’e iha artigu ida-ne’e ha’u
tenta fahe metodolojia balu ne’ebé durante ha’u uza hodi hakerek dokumentu
sientífiku no filozófiku sira hanesan; paper, artigu, ensaiu, monografia no
dokumentu formál balu iha instituisaun sira [termu referénsia, relatóriu,
proposta nst].
Iha ambiente akadémika hakerek nu’udar
parte esensiál ida hosi pilár akadémika nian, liuliu iha nivel peskiza
sientífika nian. Estudante ou universitáriu ida hakarak ou lakohi tenki
hakerek; hakerek traballu sientífiku, paper, jornál parede, artigu sientífiku,
ensaiu, monografia no livru. Iha ambiente akadémika Timór nian, maioria hosi
estudante susar atu hakerek. La’ós tanba lakoi atu hakerek, maibé iha fatór
balu ne’ebé difikulta akademista sira oinsá atu bele hakerek. Iha ne’e
hakerek-na’in tenta hamosu pergunta ruma nu’udar ponto de arranka hosi artigu
ida-ne’e, hanesan:
Tanbasá
ema barak susar hakerek dokumentu sientífiku no filozófiku ruma? Fatór saida
mak sai obstákulu ba dezenvolvimentu hakerek?
Tuir opiniaun pesoál hosi ema sira
ne’ebé gosta halo leitura hateten, estudante barak susar hakerek tanba: Menus
lee [lakoi lee barak] no halo peskiza, menus referénsia no koñesimentu
sientífiku, menus abilidade interpretasaun no lahetene atu hahú hakerek hosi
ne’ebé bá ne’ebé no oinsá atu hakerek [metodolojia hakerek] inklui menus
koñesimentu iha literatura no língua / dalen ne’ebé iha nia padraun rasik no seidauk iha
esperénsia kona-ba hakerek. Tuir respondente sira katak hirak ne’e sai
obstákulu prinsipál ba dezenvolvimentu hakerek iha Timor-Leste.
Esperénsia prátiku pesoál hatudu katak
fatór ba dezenvolvimentu hakerek la sees hosi saida mak respondente sira temi
iha leten, maibé pesoalmente leitura/lee
sai fatór determinante iha prosesu hakerek. Ita menus koñesimentu sientífiku
tanba la halo leitura/lee, ita menus koñesimentu kona-ba metodolojia hakerek
tanba lakoi lee kona-ba metodolojia hakerek, ita menus abilidade interpretasaun
tanba lakoi lee kona-ba ermenéutika ka métodu interpretasaun ba testu, ita
menus peskiza tanba lakohi lee kona-ba metodolojia peskiza, ita menus
koñesimentu kona-ba língua tanba ita lakoi lee kona-ba gramátika no testu
linguistíku sira nst.
Hodi halakon fatór sira ne’ebé sai
sasidik ka obstákulu ba dezenvolvimentu hakerek nian mak sujere ba hirak ne’ebé
iha vontade hakarak dezenvolve hakerek tenki hasa’e no haboot liután atividade
leitura/lee. Lee sai fatór determinante iha hakerek. Hanesan haktuir hosi
Eskritór ba Livru “Os eleitos dos
Carceres” no “A diferença entre os
Iguais” ne’ebé nu’udar mós editór ba revista Diálogos FFCH-UNTL[2]
nian Profesór Doutór Alessandro Boarccaech iha nia palestra dala ida iha selebrasaun loron mundiál literásia
ne’ebé organiza hosi Movimentu LETRAS & Asosiasaun Estundantíl FEAH[3],
hateten;
“Ita hatene lee, bainhira ita lee. Ita
hatene hakerek, bainhira ita hakerek. Karik ita la lee, susar la halimar ita
hakerek. Maibé leitura/lee tenki halo análize no la simu de’it”.
Iha prosesu hakerek dalabarak ita
hasoru difikuldade oioin, dalaruma ita baruk, kolen, laiha ideia atu hakerek, la
hatene atu hahú hosi ne’ebé bá ne’ebé, menus referénsia no seluk tan. Maibé se
ita iha vontade, kompromisu no hadomi matenek mak ita gosta loos atu hakerek,
tanba liuhosi hakerek ita bele transmiti ita-nia matenek ba ema seluk maske ita
la prezente. Haboot ita-nia vontade leitura no la para de’it ho lee maibé tenki
hahú ona hakerek. La presiza tenki hakerek loos kedas! Iha prosesu hakerek
nunka iha hakerek ida-ne’ebé perfeitamente, maibé iha naksalak barak. Naksalak
hirak ne’e ita bele halo loos liuhosi lee filafali saida mak ita hakerek nune’e
mós livru ne’ebé oferese ideia ba ita.
Iha kontextu akadémiku, dalabarak ita
rona kona-ba artigu, revista, paper, monografia, disertasaun, inklui livru.
Hirak ne’e iha nia metodolojia rasik hodi hakerek. Kada elaborasaun ba
dokumentu sientífiku no filozófiku iha nia métodu aprosimasaun diferente bazeia
ba metodolojia ne’ebé kada siénsia prefere. Dalabarak ita preokupa liu formatu
(forma) duké nia fundu (konteudu).
Preokupasaun kona-ba formatu halo ema barak nunka hahú atu hakerek, tanba ta’uk
sala. Ezemplu balu mak iha prosesu ba elaborasaun traballu sientífiku, dosente
balu husu atu universitáriu ida tenki hakerek to’o atinji pájina mak determina
ona hosi formatu ne’ebé oferese. Signifika dosente rasik mós preokupa liu ho
formatu no la’ós konteudu. Realidade
ida-ne’e lori ema barak la konsege hakerek tanba la konsege kumpri formatu mak
oferese hosi dosente sira. Seluk la konsege hakerek tanba la iha vontade atu
hakerek, laiha esperénsia atu hakerek inklui obstákulu sira mensionadu.
Saida
mak ita halo hodi bele hahú hakerek no dezenvolve hakerek? [Perspetiva & Prátika]
Iha prosesu elaborasaun dokumentu
sientífiku sira, enjerál tuir regra sira metodolojia sientífika no filozófika nian,
iha pasu lubuk ida-ne’ebé tenki hakat liu, hanesan: 1.) Defini no formula tema,
objetivu & problema, 2.) Lee referénsia teórika sira ne’ebé relevante ho
tema identifikadu 3.) Defini metodolojia peskiza, 3.) Defini no elabora
kalendáriu peskiza , análiza no elaborasaun, 4.) Análiza rezultadu, 5.) Redasaun
/ hakerek /elabora dokumentu ou rezultadu peskiza, 6.) Distribuisaun rezultadu.
Iha
artigu ida-ne’e , hakerek-na’in la esplika kona-ba etapa hotu mensiona
iha leten, maibé esplika deit kona-ba
oinsá elabora ka hakerek dokumentu ida, hafoin ita hetan referénsia
lubuk ida liuhosi prosesu hotu. Enjerál
iha dokumentu sientífiku hotu-hotu iha parte importante tolu ne’ebé ita presiza
hatene hanesan; 1.) Introdusaun, 2.) Konteudu/dezenvolvimentu/rezultadu
diskusaun no 3.) Konkluzaun.
I. Introdusaun [Oinsá bele hakerek introdusaun?]
Dala barak ita difisil hakerek “introdusaun”. Tanbasá? Tanba ita
seidauk hatene no hakerek nia konteudu, ita tenta ona atu introdus ba ema seluk
saida mak ita sei hakerek iha dokumentu ida, nune’e halo ita difisil atu
esplika ba ema seluk. Iha mundu
akadémiku, iha kontextu hakerek nian, liuliu iha Timor-Leste ema barak sempre
hakerek dokumentu hotu-hotu sempre hahú uluk hakerek introdusaun. Ida ne’e
la’ós falla iha estudante ida, maibé orientadór/professor ne’ebé mak orienta. Simples
liu ita só bele hakerek introdusaun hafoin ita finaliza nia konteudu no
konkluzaun. Signifika introdusaun, iha formatu hosi dokumentu nia okupa
posizaun dahuluk mas iha elaborasaun nia sempre elabora ikus. Konsekuénsia
lójika hosi ida-ne’e mak ita sei introdus ho di’ak no loloos saida mak hatuur
no haktuir iha dokumentu ida, se lae mak sei laiha koerénsia entre introdusaun,
konteudu/dezenvolvimentu no konkluzaun.
Iha prosesu elaborasaun introdusaun
baibain ita sempre hahú ho “dedutivu no
indutivu” [Saida mak termu rua ne’e
bele lee detallu iha lójika formál/klásika]. Dedutivu signifika ita introdus hosi kontestu jerál ba tema mak ita
hili mai partikulár no indutivu signifika
ita introdus hosi kontestu partikulár [esplikasaun ba tema mak ita hili no nia
objetivu sira, razaun eskolla tema, tema nia relevánsia iha realidade atuál
inklui sistematizasaun hakerek] ba jerál ka globál. Iha kontestu hakerek
monografia baibain sempre iha metodolojia rasik hosi kada instituisaun
[matadalan ba monografia].
II.
Konteudu / Dezenvolvimentu [Oinsá ha’u bele hakerek ida-ne’e?]
Iha prosesu hakerek, difisil liu mak
ita hakerek dezenvolvimentu [isin/dolen/natureza loloos hosi hakerek nian] iha
monografia baibain iha Kapitulu II [Enkuadramentu Teóriku] no kapítulu IV
[Rezultadu diskusaun] konforme kada matadalan monografia prefere. Maibé la
presiza preokupa formatu, mas nia konteudu. Antes hakerek konteudu hosi
dokumentu sientífiku ka filozófiku ida dahuluk ita tenki lee referénsia barak
ne’ebé iha ligasaun ka relasaun ho tema mak ita propoin. Komprende no
interpreta ho didi’ak kada termu no konseitu [liafuan no ideia], tanba dala
barak ema ba’in mak komprende sala termu no konseitu hodi ikus mai oferese
ideia ne’ebé laloos ba ema seluk konsumu. Iha elaborasaun ba dokumentu
sientítifiku pesoalmente sujere atu labele uza barak liu konseitu sira ne’ebé
hatuur iha disionáriu linguístiku [Inglés, Portugés, indonézia, tetun nst]
maibé uza disionáriu hirak ne’ebé bele esplika fundamentu liu konseitu refere
ho baze teórika, istórika (orijinalidade hosi termu ka konseitu ida) no prátika
(oinsá bele kontestualiza konseitu ka termu ida iha moris loloron nian).
Signifika, se liafuan ka ideia/konseitu ruma iha polítika, lee iha disionáiru
polítika, iha filozofia , lee iha disionáriu filozofia nian, iha direitu mós hanesan, nune’e mós ba siénsia sira
seluk. Labele konseitu filozofia ka jurídiku nia ita ba lee hotu deit iha disionáriu
protugés ka inglés nst. Se durante ita-boot hanesan ne’e, hakerek-na’in prefere
atu muda ita-boot nia paradigma leitura atu nune’e ita boot bele komprende ho
didi’ak no loloos kontestualizasaun hosi liafuan/termu ka ideia/konseitu ida. Konseitu
ida ita bele lee no interpreta hosi parte lubuk ida hanesan, definisaun bazeia
ba disionáriu [terminolojia], hosi sientista & Filozófu, hosi istória,
prátika no seluk tan.
Referénsia sira ita bele hetan liuhosi
livru, e-book ne’ebé hetan ona
lisensa akadémika, no sites akadémiku sira seluk hanesan [google scholar /
academic] nst. Iha prosesu leitura/lee, tenki lee neneik, kalma, no koko husu
rasik “hosi paragráfu ida-ne’e autór hakarak fó hatene saida ba lee-na’in sira”
ka “hosi parágrafu ida-ne’e ha’u sei aprende saida”, “tanba sá autór hakerek
hanesan ne’e” [koko interpreta rasik]. Se ita lee ona referénsia barak mak
fasil ita halo krítika no auto-krítika ho baze pensamentu krítiku (pensamentu
objetivu no lasi’ik de’it) ba ideia sira ne’ebé hatuur iha livru laran no
hafasil ona ita atu hakerek dokumentu ida, tanba ita iha baze referénsia ne’ebé
metin.
Iha kazu hakerek ema nia ideia ita
sempre uza sitasaun direta no indireta. Direta signifika ita la hasai pontu ka
virgula ruma hosi ema nia ideia [ideia iha portugés ita nafatin hakerek iha
portugés, nune’e mós ba lian/dalen sira seluk], Indireta signifika ita lee
ideia orijinál [bele iha dalen portugés, inglés ka dalen sira seluk] ita
interpreta tuir ita-nia entendimentu ka komprensaun ba ideia refere maibé la
halakon substánsia hosi ema nia ideia. Sitasaun hotu-hotu, tantu direta no
indireta sempre sita autór nia naran [bele
lee maneira sitasaun ho format American Psychological Association (APA),
Vancouver no sira seluk]. Parte seluk, iha análiza ba rezultadu nian, bele
lee iha referénsia importante sira kona-ba oinsá halo análiza ba textu ou ideia
ida, tuir metodolojia siénsia idaidak nian inklui filozofia nian.
III.
Konkluzaun / Sintéze [Oinsá ha’u bele hakerek ida-ne’e]
Iha lójika, konkluzaun ita hasai bazeia
ba premisas anteriór sira. Signifika ita foti ka hasai konkluzaun bazeia ba
ideia esensiál sira ne’ebé ita hakerek ona iha kontedu / dezenvolvimentu. Nunka
inventa konkluzaun ho ideia seluk. Konkluzaun la’ós afirmasaun, maibé rezumu
ideia prinsipál hosi saida mak ita hakerek ona. Dala barak ita hasai konkluzaun
fora hosi tema. Iha hakerek, ita bele hasai sintéze hodi loke espasu ba kritíka
no fó oportunidade ba ema seluk bele dezenvolve tema mak ita hakerek hodi nakloke
ba dialétika. Atu hakerek konkluzaun ida di’ak, hakerek-na’in/autór ba
dokumentu refere tenki lee filafali hodi hetan pontu prinsipál hosi ideia
importante saida mak ita hakarak oferese ba lee-na’in sira, nune’e bele hasai
konkluzaun bazeia ba ideia refere.
Ne’e mak ideia simples balun ne’ebé
konsege fahe liuhosi espasu ida ne’e relasiona ho dezenvolvimentu hakerek nian.
Espera bele sai nu’udar referénsia bázika ba hotu-hotu ne’ebé lee no hakarak
aprende hakerek. Hakerek-na’in mós espera katak maluk barak ne’ebé durante
susar atu hakerek dokumentu ruma, hafoin asesu bele ona hakerek, la’ós hela
deit hanesan teoria hosi ko’alia deit ba ema seluk.
Ikus liu, relasiona ho formatu ba
hakerek dokumentu no maneira interpretasaun ba termu ou konseitu no maneira lee
no interpreta livru sira hakerek-na’in la esplika detallu iha artigu ida-ne’e,
nune’e ba hirak ne’ebé asesu bele lee ideia hirak iha materia hirak ne’ebé rekomenda
ona iha dokumentu ida-ne’e.
Ideia hotu ne’ebé haktuir iha dokumentu
ida-ne’e, esperénsia pesoál hakere-na’in nian no perspetiva balun bazeia ba
prátika loroloron nian, tanba ne’e iha naksalak ruma, hakerek-na’in ho fuan-boot
ho esperansa tomak nakloke atu simu input
ka ideias krítiku no krítika hosi parte oioin, nune’e bele dezenvolve
liután kultura hakerek no lee iha País doben ida-ne’e.
“Hakerek nu’udar maneira ko’alia ida ne’ebé ita hato’o ho dalan silénsiu no laiha interompe”
[Jules Renard ]
[1] Alumni Faculdade de Filosofia e
Ciências Humanas-UNTL, dosente parte-tempu iha Universidade Nasionál Timor
Lorosa’e (UNTL) & Xefi Divizaun Fortalesimentu Institusionál iha Alumni
Parlamentu Foinsa’e Timor-Leste [APFTL]
[2] FFCH-UNTL = Faculdade de Filosofia
e Ciências Humanas- Universidade Nacional Timor Lorosa’e
[3] LETRAS = Leitura ba Transformasaun
Sosiál & FEAH = Faculdade de Educação Artes e Humanidades
