KORENTE PENSAMENTU “HUMANISMO”

KORENTE PENSAMENTU “HUMANISMO”

Imagem: Google/Humanismo

Hakerek Na’in: R Ferreira [Finalista FFCH-UNTL]

Iha Realidade ne’ebé hatuur no haktuir iha istória sira Filozofia nian, iha Idade haat maka daudaun ne’e Filozofia ultrapasa no lao hamutuk hela, Filozofia Antiga, Filozofia Medieváll, Filozofia Moderna, Filozofia Contemporânea . Iha idade hirak ne’e iha nia Periódu lubuk ida maka falun a’an iha idade haat ne’e nia laran.

Idade antiga ho nia Periódu hanesan; Pre-Socrático(Antes Socrátes), Periódu Socrático (Baibain iha Filozofia bolu Periódu Osan Mean ka “Masa Keemasan”), Periódu Pos-Socrático (Hafoin Socrátes) no Periódu Helenéstico.

Iha Idade Medievál ho nia Periódu sira hanesan; Periódu Patrística, Periódu Filozofia Eskolástika Islamismu, Periódu Escolástika Kristaun, no Periódu Eskolástiku São Tomas de Aquino.  Nune’e mós Idade Moderna nia Periódu maka; Periódu Renasimentu no Periódu Iluminismu. Iha Periódu ida ne’e maka mosu transformasaun ka Revolusaun Sientífika no Industriál. La’ós de’it mudansa iha aspetu rua ne’e, maibé mós iha Periódu ida ne’e  lori fali ema hotu, liuliu Filózofu sira-nia rásio serbisu fila-fali hodi sentraliza sira-nia pensamentu hanesan saida mak uluk filózofu Naturalista no Klásika sira hanoin ho halo.  Hanesan saida mak haktuir iha istória filozofia nian katak idade média ne’e “idade das trevas”(idade nakukun), no iha idade média ne’e la’ós “rásio” mak sai sentru, maibé “Fé”.

Hahú husi sekúlu XVII to’o ohin loron mosu Korente Pensamentu oi-oin hanesan idealismu, empirismu, rasionalismu, kritisismu, positivismu, pragmatismu, fenomenolojia, ezistensialismu, polítika, antropolojia Filozófika, étika, valor sira no seluk tan[1].

Husi lidun Antropolojia Filozófika nian, hafalun korente pensamentu importante rua maka hanesan Humanismu no Antroposentrismu. Neduni iha artigu ida ne’e, ha’u koko sani hanoin balun kona-ba sentidu loloos husi konseitu Humanismo nian, ho objetivu fanun hanoin nakasalak no pre-konseitu balun ne’ebé daudaun ne’e estudante barak konsumu hela.

“Humanismo”, termu ida ne’ebé mosu iha sekúlu XIV(14) h.K[2]. Termu ne’e rasik ita bele komprende liuhusi dimensaun rua hanesan; dimensaun istórika no mós nu’udar dimensaun korente pensamentu iha filozofia nian. Dimensaun dahuluk, humanismu signifika motór inteletuál ka movimentu inteletuál no linguistíca ne’ebé mosu ka moris iha Itália iha (Sek XIV h.K.), ne’ebé book ka movimenta kultura moderna, espesífikamente kultura Europa nian. Autór prinsipál ba movimentu ida ne’e maka hanesan; Dante, Petrarca, Boccaceu, no Michelangelo. No Dimensaun daruak humanismu nian baibain signifika hanesan korente pensamentu filozofia nian ne’ebé tau aas no fó valór ba dignidade ema nian, nune’e hatuur no konsidera ema iha espasu sentrál no previléjiu iha reflesaun teorétika-filozófika nune’e mós iha prátika moris lor-loron nian.[3] Husi dimensaun daruak ne’e, ema haree “ema” hanesan sasukat ba kualker valór, no referénsia prisnsipál ba kualker akontesimentu iha natureza ida ne’e. No opiniaun seluk husi hanoin filozófiku ida ne’e maka ema sai nu’udar  ‘sentru ba realidade’. Opiniaun ka hanoin ida ne’e kontradis uito’an ho hanoin filozófiku kona-ba umanismu nian ne’ebé dezenvolve iha idade medievál ne’ebé dehan katak natureza ka esénsia ema nian la’ós hanesan vaber mundi (kriadór ba nia mundu) maibé hanesan viator mundi  (la’o rai ka bainaka).Tanba ne’e bele ona dehan katak determinasaun no sasukat ba valór no referensia sira ikus husi akontesimentu ema nian fila-fali ba ema-rasik  no la’ós mai husi forsa sira ne’ebé mai husi liur, ezemplu forsa Maromak nian, ka forsa natureza nian.

            Konseitu Humanismo ne’e mosu hodi hafanun ema nia hanoin ne’ebé durante tinan rihun resin hatoba husi sosiedade medievál. Durante iha idade média, ema nia autonomia, liberdade hanoin, hakarak no kreatividade kontrola husi poder relijiozu ka igreja. Humanismu mosu atu haketak ema no lori ema atu hatuur no define loloos ninia an no hasa’i ema hodi labele hakesi-an ho dogma-dogma no doksa sira autoridade igreja nian, maibé ema tenki sai viator mundi no tenki iha liberdade hanoin no hakarak, kontrola ninia an-rasik, produs ninia kreatividade hodi sai ema ne’ebé livre no nakonu iha poder hodi kontrola nia ezisténsia no nia futuru ka nia dezenvolvimentu pesoál.

            Termu “Humanismo” mai husi lian latina “humanitas” (edukasaun kona-ba ema), no iha lian grego paideia signifika edukasaun ne’ebé hetan suporta husi ema hirak ne’ebé sentraliza arte liberál sai hanesan materia iha edukasaun refere. Razaun fundamentu uza “Arte liberál” sai materia importante ba edukasaun iha tempu ne’ebá tanba realidade dehan katak ho de’it “arte liberál” mak lori ema sai ema, no ema sei sai ema ne’ebé livre no la kesi-an no dependénsia ba buat hotu ne’ebé mai husi liur. Ema iha fiar katak ho “arte liberál” bele hafanun ema husi toba ne’ebé naruk durante idade nakukun nian ka idade medievál.

            Modelu edukasaun ida ne’e hanesan modelu edukasaun ida ne’ebé suporta no dudu husi edukasaun idade antiga nian (Grecia antiga), mak asentua husi moris demokrátiku, ne’ebé  iha idade média konsidera hanesan espiritu ema pagaun ka ema ne’ebé mak laiha fiar/fé nian. Iha tempu antigu, autonomia ema nian hatuur aas no iha limitasaun balun ne’ebé halo ema iha direitu ka poder rasik hodi hola parte ba natureza no determina dalan ba nia istória moris. Maski ita hateke hetan katak “liberdade” hetan fatin no konsidera hanesan tema importante ida iha humanismu nia laran, maibé liberdade ne’ebé durante sira buka la’ós liberdade absolutu maibé liberdade ne’ebé sai anti-teze ba determinismu idade medievál nian. Liberdade ne’ebé sira buka maka liberdade ida ne’ebé ho nia karater umanu; liberdade  iha limitasaun ba natureza, istória no sosiedade[4]. Ema hirak mak la’o tuir korente pensamentu ida ne’e hanaran humanista.

Sorin seluk, teoria ida ne’ebé besik hanesan ho Humanismo maka “Antropocentrismo”. Termu ida ne’e mosu no ko’alia hahú kedas husi idade klásika, iha tempu Sokrátes, Platão no Aristóteles nia tempu. Termu ida ne’e mosu besik tinan ikus idade média nian. No Termu da ne’e hetan fatin priviléjiu ka hetan fatin loloos bainhira Humanismu mosu. Antropocentrismo konsidera ema mak sai nu’udar sentru ba mundu (o homem é o centro do cosmos) no teoria ida ne’e sujere katak ema deve ser hanesan sentru ba asaun, espresaun kulturál, istórika no filozófika. Mosu antroposentrismu maka hamonu escolaticismo[5] no lori matenek nain sira demonstra ka hatudu sira nia interese dahuluk ba literatura sekular (humane litterae) ne’ebé sira hanaran “humanismo”. Hanesan haktuir ona iha leten kona-ba humanismo, maibé iha sentidu rezumidu humanismo hanesan perspetiva moris ne’ebé maka fó atensaun maka’as ba valór  sira ema nian[6].

Ikus, hakarak konklui de’it katak iha perspetiva lubun ida husi matenek-na’in sira hotu ne’ebé ko’alia kona-ba Korente Pensamentu ne’e, maibé iha ne’e só haktuir de’it sira balun husi sira seluk nia hanoin. Neduni karik iha fontes balun ladun klaru, autor hein hanoin seluk hodi hadi’ak liutan artigu simples ne’e.

Saudasoens Filozófikas.

Referénsia

Snijerds, Adelbert. AntropologiFilsafat; MANUSIA PARADOKS DAN SERUAN: Kanisius, 2004.

Abidin,Z. FilsafatManusia, 2014.

---

[1] Asesu iha artigu ne’ebé hakerek husi ha’u rasik, konaba Korente Pensamentu Idealismu nian.

[2]h.Klia-narukmakahafoinKristu

[3]Asesu iha Livru Zainal Abidin: 2014, p. 39-40.

[4]Asesu iha Livru Zainal Abidin; 2014, p. 40-41

[5]Escolatisismu Signifika eskola ba ema hirak ne’ebé estuda iha idade medievál.

[6]Asesu iha Livru Snijders; 2004, p. 148.

GLOBALIZASAUN NO KULTURA IHA TIMOR-LESTE: SU’UT HUSI LIDUN FILOZOFIA NIAN

GLOBALIZASAUN NO KULTURA IHA TIMOR-LESTE: SU’UT HOSI LIDUN FILOZOFIA NIAN

Hakerek-na’in: Cesar Ferreira Amaral [Finalista FFCH-UNTL]

Ita “dale”[1] kona-ba kultura, ita dale kona-ba liafuan ka konseitu lubuk ida ne’ebé hafalun-an iha nia laran hanesan fiar ka krensa, valores, normas, toman ka kostume, identidade no konseitu hirak seluk ne’ebé komunidade ka grupu ida konsidera normál ka la normál no ba grupu ka sosiedade seluk konsidera lae. Difisil tebes atu identifika kultura ida loloos hodi sai baze ba kultura ema timoroan nian. Ita bele hateke reprezentasaun ka símbolu ita-nia kultura komum ne’ebé baibain ita-nia Estadu ka Governu uza hodi reprezenta ita nia identidade loloos hanesan “uma lulik/adat” hosi rai Luatem/Lospalos nian no “TAIS” ne’ebé hanaran Tais-Timór. Sira-rua (tais no uma adat) sai reprezentasaun espesiál kultura Timoroan sira-nian, karik seluk sei sai reprezentasaun sekundáriu. Sorin seluk, liafuan globalizasaun sai liafuan ida ne’ebé moderniza tebes iha sosiedade Timor-Leste nia tilun, no sai liafuan ida ne’ebé namoran tebes iha komunidade hotu iha mundu tomak nia matan. Lafoun ona iha sosiedade Timór nia tilun lafuan ida ne’e. Simplifika de’it katak liafuan ida ne’e mai ho sentidu simples liu maka ita bele haka’it ho liafuan “Prosesu ida ne’ebé lori komunidade hotu iha mundu bele hakesi ka inter-dependénsia, no sai ida de’it iha aspetu hotu (komunitas tunggal ka komunitas global). Konseitu ne’e ita bele ko’alia iha aspetu oioin hanesan; iha sosio-ekonómiku, kulturál, siénsia no teknolojia, no aspetu hirak seluk. Antes ita su’ut klean liu dahuluk liu ita presiza hatene baze istórika no teórika hosi konseitu rua “Globalizasaun” no “Kultura” ne’e rasik, hafoin ita haree konseitu rua ne’e nia relasaun ba malu ka baze prátiku no nia influénsia ba malu hosi konseitu rua ne’e. Mas antes ne’e, dahuluk presiza hatene uluk koñesimentu jerál sosiedade Timor-Leste, liu-liu estudante sira-nian relasiona ho konseitu rua ne’e.

1.      Koñesimentu “Senso Comum” Estudante Timoroan nian ba konseitu rua ne’e!

Hafoin mosu iha ha’u nia “mood” hodi hakerek artigu ida ne’e, ha’u nia kakutak komesa serbisu maka’as ho enerjia tomak hodi ke’e tuir informasaun hotu hosi variedades espasu hodi bele tulun ha’u hanesan dadus balun hodi elabora artigu ida ne’e. Nune’e iha loron 15 fulan outubru tinan 2017(kuaze tuku 09 kalan), ha’u lansa perguntas tolu iha facebook ho intensaun hodi bele hetan dadus ruma hosi kolega facebook sira kona-ba kestaun hotu ne’ebé ha’u trasa. Perguntas hirak hotu ne’ebé ha’u lansa liuhosi ha’u nia status iha ha’u nia timeline facebook nian hanesan haktuir; 1. Saida mak kultura?, 2. Saida mak globalizasaun?, No 3. Kultura komum ne’ebé reprezenta identidade Timór nian mak saida?. Hafoin trasa tiha pergunta hirak ne’e liu de’it minutu balun hetan kedas reasaun maka’as hosi estudante lubuk ida, no iha ne’e ha’u hatuur rezumu hosi sira na’in-hirak nia hanoin. Resposta rezumida sira mak hanesan;  (1.) “Kultura” hanesan identidade no toman ka kostume ne’ebé ita iha, no ita hala’o lor0loron ne’ebé mai kedas hosi ita-nia beiala sira. (2.)“Globalizasaun” hanesan buat ruma ne’ebé komunidade mundiál utiliza, no sorin seluk dehan, globalizasaun hanesan mudansa entre tempu sira hosi sékulu ida ba sékulu seluk, nune’e mós dehan, globalizasaun hanesan meius ida ita-nia komunidade sira uza hodi komunika ba malu. No ba pergunta datoluk nian sira-nia resposta mak (3). Lian, uma adat, barlake no dansa kulturál.

Hosi resposta hirak hotu ne’ebé haktuir ha’u hasa’i de’it sintéze ida katak, sosiedade Timor-Leste seidauk entende ho loloos kona-ba konseitu sira ne’e, maski iha balun ne’ebé entende ho di’ak no loloos ona. Hosi pergunta datoluk nian ne’ebé haktuir iha paragráfu anteriór no nia resposta sira, ita bele nota ona katak ita hotu seida’uk iha kultura komum ida ne’ebé bele defini no unifika ema Timoroan hotu nia kultura, maibé ema idaidak só iha de’it nia kultura tuir idaidak nia suku, ka orijen ema ne’e nian. Tan ne’e maka lais loos ema defini kultura komum hanesan haktuir iha leten.  Konsekuénsia hosi ema Timoroan seidauk defini ho loloos nia kultura komum ne’e maka halo ema hotu hamosu konseitu sukuismu, rasismu no konseitu klase seluk. No hosi ida ne’e dalaruma halo ita timoroan sira lakoi simu malu, hodi hamosu konflitu interese nian oioin, to’o balun bele lakon nia ezisténsia vida nian. 

2.      Baze istórika no teórika konseitu “Globalizasaun” no “Kultura”.

2.1  Baze Istórika

Tuir lia-na’in (istoriadór / mako’an) sira dehan, Globalizasaun mosu iha idade moderna nian (+/- Sec. XX) ne’ebé mosu bainhira “ekonomia internasionál” moris. No seluk ne’ebé dehan, Globalizasaun mosu banhira ema komesa hatene kona-ba polítika merkadoria entre nasaun ida ho nasaun seluk iha era moderna ka besik tinan 1000 no 1500 Hafoin Kristu. Iha tempu ne’ebá makfaan sira hosi rai Xina no Índia hahú sai ba nasaun seluk hodi fa’an ka kontratu sira-nia sasan. Sorin seluk istoriadór balun dehan, mosu globalizasaun bainhira rai Europa nian halo esplorasaun ne’ebé boot ba mundu. Nasaun sira mak hola parte iha esplorasaun ne’e maka hanesan España, Portugál, Inglatera no Olanda. Esplorasaun hirak ne’e hetan influénsia hosi revolusaun industriál ne’ebé ho intensaun atu halo nasaun hotu iha ligasaun ba malu. Hahú deskobre hetan teknolojia sira ne’ebé ohin loron ita uza (komputadór, internet, nst). Iha tempu ne’ebá mós akontese kolonializasaun ne’ebé lori influénsia no impaktu boot ba difuzaun kultura iha mundu tomak, inklui Timor-Leste.  Faze seluk maka “Komunismu” rahun, no fó espasu ba “Kapitalismu” moris, no ema konsidera ne’e (Kapitalismu) maka dalan di’ak liu hodi lori ema hotu ba moris prospéro (moris di’ak). Impaktu hosi ida ne’e maka nasaun hotu iha mundu fó sira-nia an hodi hala’o merkadu livre.  Karik iha impaktu istóriku seluk ne’ebé lori mosu globalizasaun, ha’u espera liuhosi artigu ne’e maluk sira ne’ebé mak asesu bele hatutan no aumenta hodi halo kompletu liu, nune’e ita bele sani informasaun wa’in liutan.

Sorin seluk, konseitu “Kultura” nian, ha’u laiha dadus konkretu hodi defini baze istórika, maibé iha de’it sintéze ki’ik ida ne’ebé ha’u rasik sei konsidera hanesan hipótese hela maka orijen kultura ne’e rasik mai hosi beiala sira, desde rai ne’e forma nia an nune’e mós ho komunidade. Kada Jerasaun ida, hosi rai ne’ebé la hanesan defini baze istórika tuir sira-nia orijinalidade.

2.2  Baze Teórika

Globalizasaun termu ida mai hosi lian Inglés “Globalization”, ne’ebé nakfahe ba vokábulu rua “Global” no “lization”. Dahuluk signifika “mundu” no daruak “prosesu”. Signifikadu termu rua ne’e, ita su’ut hosi lidun lingístika nian maka dehan “Prosesu haluan (halo luan) ka espalla elementu foun sira hotu hanesan, estilu moris no pensamentu ba teknolojia no informasaun ne’ebé laiha limitasaun ba nasaun ida ho nasaun seluk”. Definisaun serteza ba termu ida ne’e laiha, maibé iha de’it definisaun objetivu ka tékniku, ka iha lian seluk dehan working definition. Tanba ne’e kualker ema bele defini hosi lidun saida de’it maka nia rasik hateke hetan. Iha balun ne’ebé fó nia perspetiva katak globalizasaun hanesan prosesu sosiál, ka prosesu istóriku, ou prosesu naturál ne’ebé mak lori nasaun hotu iha mundu hakesi-an ba malu, hodi to’o iha sivilizasaun foun ou ko-ezisténsia entre nasaun hirak hotu, hodi hadook tiha limitasaun jeográfiku, ekonomia no kultura sosiedade nian. Definisaun seluk hosi matenek-na’in sira hanesan; Anthony Giddens ne’ebé dehan;  “globalisasi adalah intensifikasi hubungan sosial secara mendunia sehingga menghubungkan antara kejadian yang terjadi dilokasi yang satu dengan yang lainnya serta menyebabkan terjadinya perubahan pada keduanya”. Nune’e mós Martin Albrow dehan, globalizasaun hanesan prosesu ligasaun entre komunidade hotu-hotu, hodi sai ida de’it (komunidade globál). 

Jan Aart Scholte hateten ohin loron ema defini Globalizasaun ba parte lima hanesan; Globalizasaun Universál, internasionál,  Liberál, westerisation, relasaun trans-planetáriu no Supra-teritoriál. Globalizasaun Universál signifika buat ruma materiál ka imateriál komesa dezenvolve iha fatin hotu, esperiénsia ruma hosi fatin ida nian, fatin seluk mós bele hatene. Globalizasaun Internasionál signifika relasaun internasionál entre nasaun sira sa’e ka aumenta. Iha parte ida ne’e, nasaun hotu-hotu bele ka nafatin defende ninia identidade sira, maibé identidade hirak ne’e hakesi-an ida ho ida seluk entre nasaun sira, signifika nasaun sira nia identidade interligadu. Globalizasaun Liberál signifika hamenus liutan limitasaun fronteira entre nasaun sira, no ekonómikamente hamenus prosesu importasaun no exportasaun, deviza, no prosesu migrasaun sira. Signifika katak karik uito’an de’it ona la’o tuir sistema kontrolu nasaun ida nian, no nasaun hotu ekonómikamente livre ba malu. Ida seluk maka Globalizasaun Westerazition, signifika hosi konseitu ne’e maka forma universalidade ba pensamentu no kultura osidentál nian ne’ebé buras ba mundu tomak, ka bele dehan, pensamentu no kultura osidentál fo influénsia maka’as ba mundu tomak. Ikus liu maka Globalizasaun relasaun trans-planetáriu no Supra-teritoriál, sentidu hosi konseitu ne’e diferente uito’an ho konseitu haat seluk iha leten. Konseitu haat iha leten dehan,  nasaun hotu-hotu sei mantein nia status/estatutu ontolojia nian. Maibé konseitu dalimak ne’e hatuur nia sentidu katak mundu globál iha nia status ontolojia rasik, laiha status ne’ebé kahur hosi nasaun sira hotu.

Ita husik tiha koñesimentu teóriku Globalizasaun nian, no ita koko sani uito’an hanoin teóriku kona-ba Kultura rasik. Iha espasu ne’e, ha’u la hatuur nia orijinalidade ka etimolojia hosi termu ne’e, maibé ha’u sei defini de’it tuir disionáriu balun no péritu sira-nia hanoin.

Tuir Disionáriu-Boot lian Indonézia (Kamus Besar Bahasa Indonésia) defini Kultura hanesan; “Pemikiran, adat istiadat atau akal budi”. Hosi ne’e bele defini ka hatún ba maneira pensamentu ka hanoin ema nian. Nune’e mós signifikadu seluk maka dehan buat saida de’it maka iha relasaun ho ema nia lójika ka pensamentu no sentimentu. Definisaun naturál hosi konseitu ne’e maka hanesan “maneira moris ne’ebé ema ka grupu ou sosiedade ida iha, no hirak ne’e husik hela hosi Jerasaun ba Jerasaun. ” Hosi ne’e ita bele konfere ho matenek-na’in Indonézia nian Soelaiman Soemardi & Selo Soemardjan ne’ebé hakle’an tan katak Kultura ne’ebé iha, ne’e rezultadu hosi kreatvidade sosiedade nian. Signifika katak saida de’it maka ita konsidera nu’udar ita-nia kultura ne’e mai hosi ita nia hanoin, no rezulta sai kreatividade ne’ebé ema hotu konsidera normál ka la normál no la’o tuir.  Nune’e mós definisaun balun ne’ebé ha’u hatuur iha parte introdusaun nian ne’ebé konsidera Kultura nu’udar liafuan ka konseitu lubuk ida ne’ebé hafalun-an iha nia laran hanesan fiar ka krensa, valores, normas, toman ka kostume, identidade no konseitu hirak seluk ne’ebé komunidade ka grupu ida konsidera normál ka la normál no ba grupu ka sosiedade seluk konsidera lae.  Definisaun simples balun iha leten ha’u konxientemente katak ita bele sani netik informasaun balun, maski seidauk kompletu, maibé ha’u iha esperansa ba hirak ne’ebé asesu bele kontinua esplora hodi aumenta liuhosi sujestaun, krítika ka hanoin krítiku seluk.

3.      Relasaun “realístiku”, no análiza krítiku konseitu Globalizasaun no Kultura iha sosiedade timorense.

Hafoin ita su’ut hosi lidun istóriku no teoria nian kona-ba konseitu rua ne’e, iha ne’e hakarak fundamenta de’it hanoin liu-liu hakesi konseitu rua ne’e iha moris realístiku sosiedade Timór nian. Timor-Leste nu’udar país ida ne’ebé moris ho variedades kultura. Hahú hosi Jako to’o Rejiaun Autónomu Oe-kusse moris ho idaidak nia kultura. Pluralidade kultura hirak ne’e sai hanesan tradisaun no identidade ba kada ema ida ka grupu ida iha, iha nia rain rasik. Munisípiu idaidak fiar nia maneira hanoin no sentimentu ne’ebé sira iha. Ema hotu iha Timor-Leste moris ho kultura ne’ebé buras tebes. Elementu kulturál sira ne’ebé koñesidu iha Timor-Leste mak, Uma-Lulik, Tais, Barlake, Mortén, belak, surik, dansa sira, hahan, no elementu seluk ne’ebé kada jerasaun sira iha. Kultura seluk ne’ebé ema Timoroan iha mak, tulun-malu (solidariedade), moris-hamutuk (komunismu), empatia, diálogu (komunikasaun) no kultura sosiál no ekonómiku seluk. Dalaruma ema la konsege hanoin no hateke hetan kultura hirak ne’e.

Ohin, Timor-Leste moris no tama ona iha era foun, ne’ebé hanaran “Globalizasaun”. Nasaun joven ne’e, labele hasees-an hosi era foun ida ne’e. Era ne’e, mai lori ho nia sasan ka kultura lubuk ida ne’ebé besik hanesan  ho kultura ema timoroan nian. Hanesan defini iha leten, era ida ne’e nia prezensa haluan liutan ligasaun sira hosi nasaun ida ho nasaun seluk iha apestu hotu, sosiál, kulturál, teknolojia no informasaun, ekonomia nst, no hamenus liutan prosedimentu sira iha nasaun ida nian. Signifika katak, saida mak iha, iha nasaun ida, iha mós iha nasaun seluk. Haree hosi ida ne’e, ita haka’it mai iha Timor-Leste, era ne’e  nia prezensa, liu-liu iha aspetu kulturál nian, lori impaktu pozitivu no negataivu ba kultura ema Timoroan nian. Ezemplu realístiku maka mudansa kulturál sira ba aspetu hotu iha leten. Uluk ema han hahan sira hanesan fehuk, batar, hudi, ai-farina no hirak ne’e rezultadu hosi serbisu maka’as nian, maibé ohin ema han hahan ne’ebé “instan” ka hakarak lalais de’it, no uluk han iha uma ohin loron han iha restaurante, no ema la presiza hanoin hodi hasa’i enerjia oi-oin hodi serbisu, tan buat hotu prontu ona. Seluk maka, kultura ekonómiku, iha tempu uluk-liu, ema hakarak sasan ema troka de’it ho sasan, maibé ohin loron ema hakarak sasan ruma, ema hasa’i osan lori sosa ka halo de’it importasaun sasan hosi rai seluk. Uluk iha família, kultura komunikasaun la’o normál, maibé ohin hetan destroi hosi telfone, televizaun no internet. Iha uma laran aman halimar facebook, inan nonton televizaun, oan halimar Laptop ka nonton Youtube, no hamenus kultura komunikasaun iha uma laran. Liga ba kultura em termos tradisaun nian, uluk ema ema uza tais naruk, ohin ema uza bikini, kalsa badak nst. Uluk banhira ita ba vizita maluk balun nia uma sira simu ita ho look malus, bua no ahu. Maibé ohin troka sai kafe, sigaru ka Xá ruma. Uluk ema iha kultura komunismu, ohin komesa menus.

Hosi hirak ne’e hotu bele lori impaktu pozitivu ka negativu ba sosiedade Timor-Leste, konforme interpretasaun! Pesoalmente konkorda katak prezensa era ne’e nian, la’ós buat di’ak ida no aat ida, nune’e mós la’ós buat ruma mak normál ka la normál. Maibé iha kontextu Timor-Leste nian, ha’u tenki onestu hodi dehan, ho prezensa elementu lubuk ida globalizasaun nian, hamenus ka halo degradasaun ba kultura jerasionál ka tradisaun ou krensa ema Timór nian, ka ho lian seluk ha’u bele dehan lori impaktu negativu ba kultura timoroan nian. Lidun seluk mós, hamosu degradasaun moral ba sosiedade timoroan sira, ema komesa la respeita malu, ema komesa uza hatais tuir nia gostu, ema komesa lakon kultura komunikasaun no seluk tan.  Prezensa Globalizasaun lori mós buat furak seluk hanesan, halais ema hotu atu asesu ba kualker informasaun liuhosi teknolojia ne’ebé iha, haluan prosesu ekonómiku, siénsia no buat ruma seluk.

Ikus liu hakarak konklui de’it katak, globalizasaun la’ós buat ruma di’ak no ladi’ak, nune’e mós ba kultura. Ne’eduni hakarak dehan de’it katak Globalizasaun hanesan prosesu mundiál ne’ebé bele lori nasaun ida ho nasaun seluk habelun malu, liuhosi aspetu oioin, ekonómiku, sosiál, kulturál, siénsia, teknolojia no informasaun no sira seluk. Kultura hanesan maneira moris ne’ebé mai hosi rezultadu hanoin, ka sorin seluk dehan kultura hanesan fiar ka krensa, normas, kostume ne’ebé maka sosiedade ida la’o tuir no konsidera normál ka la normál, no ba sosiedade seluk la’e. Hakarak mós aprofunda katak Timor-Leste nia kultura komun loloos seidauk defini ho serteza, maibé pesoalmente konsidera lian “Tétun” maka sai Kultura komun ema Timoroan nian.

Atu hakotu, liuhosi espasu ida ne’e, nu’udar ema ne’ebé aprende, hein sujestaun, rekomendasaun, krítikas no hanoin krítiku seluk hosi varidades partes hodi bele kuriji artigu ida ne’e nune’e bele haboot no haforsa liutan artigu ne’e, nune’e ita bele sani hanoin foun tuir nesesidade pensamentu ohin loron nian.

---

[1] “Dale” mai husi lian tetun-terik signifika “ko’alia”

Referénsia sira:

Kamus Besar Bahasa Indonesia, KBBI, p. 226

http://www.spengetahuan.com/2015/03/pengertian-budaya-menurut-para-ahli-lengkap.htmlAsesu iha internet iha loron 15/10/2017.

https://id.wikipedia.org/wiki/GlobalisasiAsesu iha internet iha loron 15/10/2017.

http://www.berbagaireviews.com/2015/03/pengertian-globalisasi-dan-sejarah.html Asesu iha internet iha loron 15/10/2017.

http://pendidikan60detik.blogspot.com/2015/09/sejarah-globalisasi.html asesu iha internet iha loron 15/10/2017.

http://www.kuliah.info/2015/05/apa-itu-globalisasi-ini-pengertian.html asesu iha internet iha loron 15 /10/2017.

http://blog.bersiap.com/informasi/apa-itu-globalisasi-berikut-penjelasan-lengkapnyaAsesu iha internet iha loron15/10/2017.

---

PAPEL ÉTIKA IHA ERA KOMTEMPORANEA: ANÁLIZA FILOZÓFIKU IHA KONTEXTU TIMOR-LESTE

PAPEL ÉTIKA IHA ERA KOMTEMPORANEA: ANÁLIZA FILOZÓFIKU IHA KONTEXTU TIMOR-LESTE

Hakerek Na’in: Erri Ferreira, Finalista  FFCH-UNTL.

Étika, konseitu ida ne’ebé mosu kedas iha era antiga, liu-liu iha periodu sokrátiku nian. Sokrátes, Platão no Aristóles maka ko’alia no define maka’as konaba konseitu ne’e rasik. Hafoin liafuan ida ne’e sai dezenvolve liu iha ohin loron ka era kontemporanea ne’e. Konseitu ida ne’e lafoun ona iha sosiedade hotu nia tilun, maske sosideade balun seidauk hatene ho lolos konaba saidá maka étika rasik. Liga mai iha kontextu Timor-Leste nian, liafuan ida ne’e babain ita rona no ko’alia barak liu iha sosiedade relijiozu sira ka iha parte relijiaun nian. Padre, Madre, Leijus to’o katekista sira, sira hotu ko’alia maka’as konaba étika, liu-liu étika liga ho moral. Sira hotu hanorin ema hotu atu la’o tuir dalan los ka labele halo buat a’at ka kontra Na’i Maromak nia hakarak ka Ukunfuan.La’os de’it sosiedade relijiozu maka ko’alia maibé sosiedade baibain ne’ebé eziste ko’alia no implementa ona konaba konseitu ne’e, maske balun seidauk konsiente ho lolos.

Konseitu ida ne’e, ohin loron hetan sobu husi dezenvolvimentu siénsia, média no teknolojia. Ho prezensa média no teknolojia hamonu ka halo degaradasaun moral ba sosiedade rasik. Sosiedade ne’ebé uluk liu moris iha kultura metin ohin hamate ona ho teknolojia rasik.

Antes ita ba hateke klean konaba konseitu Étika nia ligasaun ka nia papel iha era modernu ne’e, dahuluk liu ita presiza define uluk konaba konseitu étika rasik. Ita hahú ho perguntas hanesan; saidá mak étika? Atu hatene definisaun ne’e ita ba konfere hamutuk livru ka disionariu balun ne’ebé mak define konaba konseitu ne’e rasik.

Hanesan haktuir iha Livru Ética deontologia(2014) iha pájina 7 define étika hanesan; étika mai husi lian grego “ethos”, signifika karakter, ka modo de ser. Ka simplika liu katak étika hanesan manifestasaun ema nian liu husi nia modo de agir, ka oinsá ema ida hala’o nia asaun tuir normas ne’ebé sosiedade estabelese ona. Sorin seluk, hateke husi lidun filozofia nian dehan katak étika hanesan ramu ida husi filozofia nune’e mós hanesan siénsia ida ne’ebé estuda konaba moral.  Hahún ba ida ne’e, ita hateke no halo análiza krítiku mai iha realidade global ohin loron nian mosu tentativa bo’ot ne’ebé mai husi partes oi-oin no diferente hodi koko hamonu  no balun komesa hamonu dadaun étika ka moral ema ida nian iha sosiedade nia le’et. Kauza prinsipal ne’ebé mak destroi prezensa  étika ema nia nian maka hanesan; 1. Pluralidade Kultural  no 2. Media no Teknolojia. Mosu kultura oi-oin sai obstakulu bo’ot ba ema idak-idak atu manifesta nia étika ho lolós. Razaun fundamentu maka ema dúvidas atu la’o tuir kultura ka normas ida ne’ebé. Sorin seluk, prezensa média no teknolojia, hafasil no hala’is ema atu lao tuir realidade kontraditoria ne’ebé fo husi teknolojia rasik. Hanesan realidade ohin ita observa, prezensa média no teknolojia hetok halo degrasaun moral maka’as liu ba sosiedade. Ezemplu konkretu maka moral sosiedade Timor nian hanorin katak ema labele hata’is bikini ka rei malu iha fatin publiku sira, maibé ohin pelo kontrariu ema hare’e husi média ema rai seluk uza no halo buat hirak ne’e, ema rasik imita hodi halo inkulturasaun sai kultura foun ida. Sorin seluk hanesan ita hatene ema halo bayi tabung, ka ema junta esperma hamutuk ho ovulu feto nian hodi produz ema ida, maibé tuir lolos ema ne’e bele hetan liu husi rezultadu  feto no mane ida kazal. Ita mos bele hateke husi parte seluk hanesan, ema halo bombas atomikas oi-oin hodi ba oho ema seluk, no ema nunka respeita ema seluk nia vida.

Hahún ba problema hirak ne’e hotu maka etika ohin loron tenki hola papel importante ida hodi mantein nafatin moral hirak ne’ebé sosiedade kria tiha ona. Sosiedade hotu; Estadu, sosiedade sivil, igreja no ema hotu tenki hatu’ur ho lolos moral hirak ne’ebé kria tiha ona hahú kedas husi tempu bei-ala sira nian. Ema hotu iha responsabilidade atu manifesta tuir normas saida maka estabele ona iha sosiedade nia le’et. No sosiedade hotu tenki konsienti ho lolós oinsá uza média no teknolojia ba buat ne’ebé pozitivu hodi labele kontra ka trai valores morais no kulturais sira ne’ebé sosiedade kria tiha ona. Edukasaun hola papel importante atu hanorin no sosializa edukasaun sivika ba ema hotu, nune’e ema hotu bele hasoru dezafiu bo’ot moris nian ho responsabilidade no digno.

RELASAUN ENTRE EDUKASAUN NO ÉTIKA MORÁL

RELASAUN ENTRE EDUKASAUN NO ÉTIKA MORÁL

Image; Google.

Hakerek-na'in: Cesar .F. Amaral, Universitáriu Finalista FFCH-UNTL

Iha era milleniu daruak ida ne’e, ema hotu hakesi-an ba siénsia sira ezata (naturais/teknolojia) no siénsia tékniku sira seluk. Ema bele halo buat oioin ka buat hotu ne’ebé uluk ema so mehi de’it, mas ohin loron ema bele haree rasik ho nia matan liuhosi televizaun buat hotu ne’ebé akontese iha nasaun seluk. Problema hotu ne’ebé uluk ema rezolve han tempu bele to’o tinan, ohin loron ema bele rezolve de’it iha minutu ida nia laran, tan hetan ajuda hosi teknolojia sira ne’ebé avansadu; ezemplu konkretu mak operasaun komputadór sira hodi hala’o servisu lorloron, nst.

Ohin loron ema bele manipula nia maluk seluk liuhosi siénsia no teknolojia sira, ema bele halo ema liuhosi forma deit selúla ida junta ho selúla seluk no sai ema, no ema la presiza kaben. Feto sira ne’ebé lakoi kous nia empresta deit ema ka feto seluk nia kabun ka knotak hodi kous ajuda. Matenek-na’in sira halo bombas atómikas oioin hodi oho ema seluk, estraga meiu-ambiente nst. Ema hotu ohin loron moris previlejiadu tan hetan tulun hosi siénsia no teknolojia. Edukasaun avansadu tebes iha mundu ohin loron.

Relasiona ho ida ne’e ita hateke mai ita nia nasaun doben ida ne’e , ohin loron ita hotu hetan influénsia boot (tantu pozitivu no negativu) hosi siénsia no teknolojia. Labarik ki’ik ne’ebé ho idade tinan rua ou tolu hatene ona kaer telemóvel, halimar Facebook, Twitter, Whats aap, nst. Perguntas mak ne’e “liuhosi influénsia hirak ne’e hotu, tebes duni ka ema hotu moris di’ak ?” se ema hotu seida’uk moris di’ak, saida mak ita atu halo hodi bele moris di’ak ? Moris di’ak iha ne’e koalia kona-ba kontextu étika no morál la’ós moris di’ak em kontextu ekonómiku. !

Ne’eduni liuhosi espasu simples ida ne’e hakarak lori ita ba haree hamutuk oinsá relasaun entre eduksaun no étika morál, tuir saida mak hatuur no hakerek iha kraik .

I.    Definisiaun EDUKASAUN, ÉTIKA no MORÁL

Edukasaun konseitu ida-ne’ebé luan tebes, ne’eduni iha ne’e só sita deit definisaun balun ne’ebé ha’u konsege hatene maka edukasaun engloba prosesu “aprende” no “hanorin”. Nune’e mós étika hanesan termu ida-ne’ebé mai hosi lian grego, signifika “karakter , modo de ser” no iha lian latin“mos” (singular) no “mores” (plural) ne’ebé signifika “costume, toman ka tradisaun”, no hosi ida ne’e maka mosu termu ka palavra “Morál”. Ne’eduni simplifika de’it katak étika hanesan manifestasaun ka asaun ema ka individu ida nian ho nia modo de ajir ka modo de ser rasik.

Morál  termu ida ne’ebé hanesan haktuir iha leten katak mai hosi lian latina “Mores”siginifika ábitu  costumes ka tradisaun. ita ko’alia “Morál”, ita koalia kona-ba Normas, regras ne’ebé hatuur ka kria hosi sosiedade rasik, no ema hotu fiar no la’o tuir.  Nune’e simplesmente ita bele define morál hanesan konjuntu hosi atitude ema nian nebé relasiona ho costume no regras sira ne’ebé estabelese hosi sosiedade ida.

II. Relasaun entre Edukasaun no Étika no Morál

Bazeia ba definisaun ne’ebé mensiona iha leten, liuliu ba definisaun edukasaun nian ne’ebé dehan “hanorin no aprende” maka edukasaun iha relasaun forte tebes ho étika no morál. Edukasaun hola nia papél ho rigoroju oinsá atu hanorin ba ema kona-ba oinsá ema bele manifesta nia hahalok ho maneira ka modo de ser ou modo de agir rasik tuir morál ka regras sira nebé hatuur ona iha sosiedade nia leet ho loloos.

Haree ba situasaun reál sosiedade Timor-Leste ohin loron, bele konsidera akontese degradasaun morál ne’ebé boot, bazeia ba saida maka haktuir iha introdusaun. Ema manifesta nia hahalok tuir nia hakarak rasik, no haluha normas ka regras morais sira ne’ebé hatuur iha sosiedade ka komunidade nia leet.

Edukasaun ba étika no morál la’ós deit akontese ka hanorin deit iha eskola no universidade sira ka liuhosi edukasaun formál deit , maibe mós haforte no hahú kedas hosi uma laran (edukasaun familiár). Família tenki hola papél importante oinsá atu eduka, hanorin, transmite costume no ábitu sira ne’ebé eziste iha komunidade nia leet, hodi bele hakbi’it integridade no morál pesoál ka individu nian no mos sosiedade nian iha fatin ne’ebé loos ho loloos.

Liga ba introdusaun iha leten, ha’u hakarak klarifika liutan katak, iha idade ka era Post-modernizasaun ida ne’e ema hotu ne’ebé ho koñesimentu  aas laiha étika ba siénsia (bioética)ne’ebé sira estuda ba. Exemplu konkretu maka ohin loron ema bele halo aimoruk oioin hodi oho no hamate nia maluk seluk, ida seluk maka ema bele halo bombas atómikas oioin bele hodi halo funu no estraga ema nia vida,estraga meiu-ambiente nst, ema komesa daudauk la tau importánsia ba morál, halo abortus oioin, halo sex livre ho sira nia vontade rasik, violasaun no abuzu seksuál, no ema la tau importánsia ba vida. Sira hotu ne’ebé akontese nia kauza maka edukasaun hosi família no sosiedade seidauk forte oinsá bele hanorin ema kona-ba étika no morál. Kauza seluk ida maka ema idaidak seidauk iha konxiénsia ba nia an-rasik ( nia ne’e sé ?) kauza seluk mós maka iha siénsia sira la hanorin étika siénsia ka bioétika, no iha mós kauza seluk tan ne’ebé mak hamosu efeitu sira ne’e.

Relasiona ho sira ne’e hotu maka edukasaun hakarak ka lakoi tenki hanorin, transmiti ba ema idaidak kona-ba étika no morál,  étika siénsia, étika deontoloja nian no sira seluk, hodi nune’e ema hotu bele uza sira nia manifestasaun ba sira nia morálidade ho loloos no hatuur-an tuir nia fatin, no iha konxiénsia duni kona-ba sira nia an-rasik.

III. Sintéze

Bazeia ba konteudu tomak ne’ebé haktuir ka hatuur iha leten maka, iha ne’e hakarak hasa’i no foti de’it sintéze ida katak edukasaun no étika i morál iha relasaun ida ke forte no rigoroju tebes. Edukasaun hola nia papél oinsá bele hanorin, hodi ema bele aprende kona-ba étika no morál rasik nune’e ema bele konxiente ba nia an-rasik. Núne’e mos Morál hanorin ema oinsá atu lao tuir nia kostume no ábitu sira ne’ebé eziste. Atu lao tuir morál no ábitu sira ne’e hotu maka ema idak-idak iha konxiénsia oinsá uza nia modo de ser ou modo de agir rasik ho loloos ka manifesta nia moralidade ho loloos, nune’e bele hasoru realidade moris nian ho responsabilidade, sivismu no dignu.