KOMUNIKADU
IMPRENSA
Forum Justisa
Populár
Respeitu ba:
Povu Timor-Leste;
Mídia sira hotu;
Forum Demokrasia Tomak;
Organizasaun Direitus Umanus
sira;
Senadu Estudantil Iha
Timor-Leste;
Grupu no Movimentu Ne’ebé luta
ba justisa no povu Timor-Leste;
Solidaridade ba animal nia nain
ne’ebe dadaun ne’e ho lian laek buka justisa;
Estadu
Timor-Leste Ukun-an Tinan-20 resin tiha ona. Osan barak tebes mak governu gasta
atu hadi’a rai ida-ne’e maibé nia rezultadu mak povu maioria sei terus, estrada
sei aat, bee sei nalihun, baleta sei aat, lixu kintu-kantu, rai-rahun suar
fatin-fatin, mal nutrisaun sura la hotu. Iha momentu ida susar naresin hanesan
temi ona iha leten, governu lokál la mosu mai hodi hadi’a povu nia terus. Maibé
sira mai fali ho diman no kro’at sira seluk, hanesan loos militár Indonézia ho
ema aat sira seluk iha tinan-1999, hodi oho povu animál ne’ebé povu rasik
hakiak ho kosar-been, hakiak hodi fó eskola nia oan no balu investe ba futuru
família uma-laran.
Ho fuan
malirin, Iha fulan-Agostu liubá, Administradór Munisípiu Covalima ho komitiva
implemeta Dekretu Lei nú.33/2008 kona-ba Higene no Orden Publiku iha Postu
Adminstrativu Tilomar Munisipiu Covalima. Sira Implementa lei ne’e la hodi
hadi’a baleta-kuak, rezolve estrada-aat, bee-nalihun, lixu no fatin públiku
seluk ne’ebé hetan estragus no fo amesa ba higene publiku. Maibé sira implemeta
lei refere ho metodu haksoit lutu, hodi oho povu animál lubuk ida hanesan
karau, bibi no konsege mós hakanek karau hosi komunidade balu. At liu tan, iha
Tilomar, karau no bibi ne’ebé sira oho iha fulan Agostu liu ba, entrega ba
prizaun no uma mahon Salele. Enkuantu, prizaun no uma-mahon hetan finansia hosi
povu liu hosi orsamentu jerál estadu. Tanba sá mak oho tiha povu nia animál fó
tan ba instituisaun sira ne’ebé hetan osan hosi povu ho montante ne’ebé boot?
No tanba sá, em nome sidade urbana tenki oho? Suai no Tilomar ne’e kategoria
sidade urbana? Ka keta suai ne’e, naran de’it mak sidade urbana maibé la
priense kritéria hanesan sidade urbana? La’ós iha ne’e de’it, iha operasaun
illegál ne’e mós, administradór ho nia kominitiva involve komunidade lubuk
ida-ne’ebé iha poténsia boot hamosu konflitu horizontal uma-mane no mane-foun
ka seluk tan. Haree ba realidade hirak ne’e, ami hosi Forum Justisa Populár
hato’o ami-nia preokupasaun liuhosi komunikadu imprensa, hanesan:
·
Ami
konsidera, aktu administrador Covalima ho nia komitiva ne’ebé oho povu nia
animál iha postu administrativu Tilomar, ne’e illegál! Tanba tuir lei higene
publiku artigu-2, ambitu aplikasaun lei refere ba de’it sidade urbana. Tanba
ne’e, aplika lei refere iha postu administrativu hanesan Tilomar, ne’e
kategoria krime.
·
Ami
konsidera, Administrador Covalima ne’ebe hatun despaxu hodi interpreta haluan
ámbitu aplikasaun ba lei higene publiku ba to’o kapitál postu administrativu
hanesan Tilomar, Fatumea, Fohorem no seluk tan, ne’e hamosu problema juridiku
ne’ebe grave. Tanba despaxu Adminsitrador kontra hirarkia lei ne’ebé defini
katak lei ne’ebé iha kraik labele kontradis ho lei ne’ebe aas liu, sa tan
despaxu adminstrador. Tanba ne’e, otomatikamente kanseladu, la iha iha baze
legal ruma atu legitima sira nia aktu hirak ne’e.
·
Ami
konsidera, aktu ne’ebé Administrador ho nia komitiva hala’o hodi oho komunidade
nia animál iha munisipiu Covalima, Postu Tilomar no Suai-Vila iha fulan Agostu
no Setembru hanesan Krimi, tanba viola artigu 3 lei higene no orden publiku.
Tuir artigu refere, se povu nia animál iha sidade urbana, dala ida tan iha
sidade urbana kontra lei refere sei hetan de’it sansaun koima ka denda ho
montante osan dollar-lima (5) too dolar atuslima (500) tuir kapasidade
finansiál animal na’in. Maibé lei la fó dalan atu oho. Dala ida tan, lei bandu
atu oho povu nia animál. Tanba ne’e, aktus oho povu nia animál ho razaun sa
de’it, kategoria krime!
·
Ami
konsidera, involve povu babain iha operasaun illegal ne’e, illegal, no iha
poténsia hakotu relasaun sosiál uma-mane mane-foun ne’ebe buras iha komunidade
lokál. Desizaun ne’e la’ós de’it kontra lei Higene no orden publiku artigo 4
maibe la valoriza valór kulturál ne’ebe moris, buras no abut metin tebes iha
area refere hahu kedas hosi bei-ala nia tempu.
Haree ba pontu hirak iha leten, Forum Justisa Populár
eziji:
·
Administrador
ho komitiva tenki selu fali povu nia animál ne’ebe sira oho iha area rurál
Postu Administrativu Tilomar no suai ne’ebe substansialmente la tama kategoria
sidade urbana.
·
Hafoin
selu, administrador ho komitiva tenki husu deskulpa ba povu, liu-liu hirak
ne’ebe nia animál sira oho iha fulan rua liu ba.
·
Se
administrador hakarak tebes implementa lei higene no ordem publiku, tenki
implementa uluk lai artigu-5 no 6 kona-ba hadi’a baleta-aat, hamos lixu,
rezolve bee nalihun, estrada kuak, no fatin publiku ne’ebe aat ka abandonadu.
Problema iha artigu 5 no 6 ne’e lei autoriza no povu tau osan hosi orsamentu
jerál estadu ba governu nia bolsu atu hadi’a, maibé tanba sa mak artigu refere
la implementa? Ba hala’o fali aktus kriminozu hodi oho povu nia animál ne’ebé
lei bandu?
·
Tuir
artigu 13 Lei Higene no Ordem Publiku, ami eziji ba ministeriu estatal atu fó
pena ba administrador ho komitiva hodi selu imediata povu nia animál ne’ebé
sira oho ho dalan illegál.
·
Husu
ba ministeriu publiku atu loke investigasaun ba aktus adminstrador Munisipiu
Covalima ho komitiva ne’ebe oho povu nia animal. Tanba, tuir forum Justisa Popular, aktus ne’e kategoria
krime.
Dili, loron 12 fulan-fevereiru, 2022
