KRÍTIKA TENKE IHA ÉTIKA?: REAFIRMA POZISAUN NO KURIJI NAKSALAK ! (Hatán ba David Martins-1)

KRÍTIKA TENKE IHA ÉTIKA?: REAFIRMA POZISAUN NO KURIJI NAKSALAK !

(Hatán ba  David Martins-1)

Cesar Ferreira Amaral

 

Hafoin publika tiha hanoin balun kona-ba Krítika, Krítiku & Étika Públika, hetan reasaun maka’as hosi públiku. Balu pro no kontra ho argumentasaun, enkuantu ema lubuk ida mak trata de’it. Iha espasu ne’e, ha’u hatán de’it ba hirak ne’ebé mak halo ‘anti-teze’ uza argumentu. “Argumentum ad argumentum”. Dala uluk, apresia ba belun David Martins (DM) ne’ebé maske preokupa ho atividade lubuk ida, maibé fó tempu uito’an hodi lee opiniaun sira mak ha’u publika iha ha’u-nia blogspot pesoál no mós Jornál Nasionál DIÁRIO. Ha’u hanoin katak, iha vida akadémika “dadalia argumentativa” mak nune’e, ita presiza haburas ida-ne’e ba oin. Espera Jornál nasionál sira bele kria espasu ba dialétika iha nivel hakerek nian.

Hafoin lee tiha diskordánsia balun hosi DM (evita la temi profisaun sá de’it, atu egaliter liu), ha’u hanoin hetan kedas, la’ós ema hotu-hotu bele lee ho loloos no di’ak saida mak ema hakerek (lee: Analfabetizmu funsionál). Indikadór ba ida-ne’e mak, ita bele haree ninia diresaun interpretasaun ne’ebé halai la tuir dalan, aliás la koerénsia hodi halakon nia signifikadu. Konserteza, bainhira ita tesi-kotu fraze ruma sees hosi nia kontestu, maka fraze ne’e rasik automátikamente lakon nia sentidu.

Iha konteudu hosi diskordánsia ne’ebé DM hakerek, konsege esplika lubuk ida kona-ba definisaun etimolojia, terminolojia no konseituál ba konseitu étika, morál no konseitu sira seluk hosi filózofu oioin (ida-ne’e kapás ba lee-na’in sira mak seidauk aprende étika no morál, inklui filozofia).  DM mós haruka  atu lee lai livru sira relasiona ho étika no morál. Agradese ba fó hanoin (biar matéria ne’e ha’u hanorin iha kampus kuaze tinan-lima resin). Aseita katak, importante duni atu lee beibeik (tanba lee la’ós atu komprende de’it kona-ba étika no morál, maibé nu’udar instrumentu ba libertasaun; liberta hosi ignoránsia, esplorasaun, marjinalizasaun, opresaun, inklui kekeliruan sira nst). Keta haluha mós katak, étika ne’ebé Aristóteles ko’alia iha momentu ne’ebá, liga iha kontestu demokrasia moderna, hamosu paradoksu barak. Nia ko’alia kona-ba eudaimonia, justisa nst, iha sorin seluk, halo diskriminasaun ba feto no atan sira hodi asesu iha vida polítika). Atu hakerek ida-ne’e labele arbiru, ha’u la hakle’an ida-ne’e, tanba la’ós ida-ne’e mak ha’u nia foku iha hakerek liubá. 

Hafoin leitura, hahú hosi primeiru to’o remata, ha’u hetan de’it pontu diskordánsia ida de’it, mak la aseita fraze “krítika nein iha ligasaun uito’an ho étika” no mós hateten, krítika konstrutivu no fó solusaun. Iha hakerek ne’e mós DM halo prezume lubuk ida ne’ebé hateten, sosiedade ohin loron lakoi atu ko’alia kona-ba étika no morál. No ha’u lakoi mo’ut iha prezume hirak ne’e, ne’ebé hafoin iha esplikasaun halai sees dook hosi kontestu.

Krítika nein iha Ligasaun uito’an ho étika: Reafirma pozisaun no kuriji naksalak!

DM tesi-kotu de’it fraze ida-ne’e no tau iha hakerek hodi halo jeneralizasaun ba kontestu hotu-hotu. Tanba de’it jeneralizasaun ne’e mak halo hakerek ne’e rasik lakon ninia diresaun. Ha’u tenta koko atu komprende.  Jeneralizasaun sira hanesan ne’e ita hanaran “extra dictionem”; 1. secumdum quid, no 2. ignoratio elenchi. (lee: Martin Suryajaya: 2022: 41).  Saida mak extra dictionem ne’e? Ida-ne’e signifika, “kesesatan” sira ne’ebé mosu liuhosi “keliru” ba substánsia matéria no ikus mai halo konkluzaun. “Kesesatan” saida mak DM halo?, Primeiru, tesi kotu fraze ida no foti konkluzaun hodi jeneraliza ba asuntu hotu-hotu (secumdum quid). Segundu, halo konkluzaun ne’ebé sees dook (meleset) hosi pontu importante/substánsia matéria sira-ne’ebé diskuti (ignoratio elenchi).

Iha Hermenêutica, ita la’ós de’it komprende fraze an sich no tenta konklui ona. Maibé, tenke hatene nia kontestu mós. Simples liu, mínimu lee fraze ida ita tenke hatene; testu, kontestu no intrepretadór (penafsir) rasik. Atu hateten, sira ida de’it ka labele husik malu. Ka boot liu karik, iha nivel hermenêutica, ita-nia nivel interpretasaun labele ida de’it, no mínimu ita tenta interpreta iha nivel haat ne’e, 1. nivel literál, 2. ontolojia, 3. istóriku-kulturál no 4. ezistensiál. (lee: Hermenêutica).

Saida mak DM hakerek ne’e, ignora kontestu no halo jeneralizasaun. DM tesi kotu liafuan oan rua, ‘krítika nein iha ligasaun ho étika no krítika nunka, i nunka fó solusaun’ hodi jeneraliza ba asuntu hotu-hotu. Nia keliru ne’e iha ne’e kedas no hahú hosi ne’e. Iha hakerek liubá, ha’u hatuur nia kontestu klaru, krítika iha estadu direitu. Krítika desizaun públika (lee halo didi’ak iha parágrafu dahuluk no daruak). Tan ne’e mak iha hahú, inisia kedas ho kontestualizasaun ba prinsípiu sira estadu direitu tuir Julius Stahl no A.V. Dicey. Iha mós pergunta  sira ne’ebé nu’udar giaun ba diskusaun nian (maibé DM ignora kontestu ne’e). Atu labele sees dook hosi substánsia ne’ebé diskuti, ha’u hatuur filafali pergunta hirak ne’e iha ne’e: Iha estadu direitu demokrátiku, bele ka lae halo krítika? Diferensa saida entre krítika no krítiku? Krítika ne’e parte hosi étika no morál?, tanba ne’e tenke krítika ho étika ka parte seluk ida?”

Hahún ba kontestualizasaun no pergunta hirak ne’e mak, to’o iha konkluzaun ida katak krítika nein iha ligasaun ho étika. Oinsá ha’u bele dehan ema ruma krítika tenke iha étika? Étika rasik ita defini nia nu’udar siénsia kona-ba morál; reflesaun kona-ba moralidade nst.  Iha DM nia hakerek mós halo definisaun barak loos kona-ba ida-ne’e (la presiza repete). Lójika simples, étika signifika siénsia kona-ba morál, nst. Krítika nia sentidu mak kuriji, avalia, sobu, dekonstrui. Nune’e krítika tenke iha étika, signifika “krítika tenke iha siénsia kona-ba morál”, atu hateten hanesan ne’e?  Se hanesan ne’e, cacat nalar. Sorin seluk, krítika ne’e parte hosi étika no morál? Lae! Krítika ne’e krítika, nia nu’udar atividade rásio nian hodi avalia naksalak sira mak  la tuir padraun sá de’it. Iha filozofia, krítika bele uza hodi halo ezaminasaun ka avalia ontolojia, epistemolojia no aksiolojia (lee: Kritisizmu). Loos katak, baze ba krítika mak padraun sira, norma sira (formál no informál) nst. Tan ne’e mak iha hakerek, ha’u dehan, bainhira ajente estadu ruma halo desizaun fora hosi padraun ka norma sira mak haktuir ka fora hosi sira-nia responsabilidade, tenke krítika. Keta haluha mós katak, iha Estadu Direitu norma ne’ebé ass liu mak, Konstituisaun. (Lee: Hans Kelsen).

Krítika nunka fó solusaun no krítika la’ós  konstrutivu!

Krítika fó solusaun ne’e la ezisti iha kontestu desizaun públiku (étika públika). Nune’e mós ho krítika konstrutivu. Tanba sá la presiza fó solusaun? Tanba, sira ne’ebé  halo desizaun públiku, estadu (povu)  finansia sira uza Orsamentu Jerál Estadu (lee: Kategoria OJE, saláriu no vensimentu) atu ba buka solusaun, la’ós husu solusaun. Magnis-Suseno dehan; “ Yang bertanggung jawab untuk memecahkan masalah adalah pimpinan bukan bahwahan” (Ida-ne’ebé reponsabiliza atu rezolve problema mak líder, la’ós subordinadu) (lee: Suseno, p. 42.). Afirmasaun mak hanesan, ko’alia mós hosi Rocky Gerung, Daniel Dhakidae no inteletuál progresivu sira seluk. Justru, tuir Daniel Dhakidae; la’ós krítika tenke konstrutivu ka krítika tenke buka solusaun, mas tuir nia “solusiona liuhosi krítika ka konstrui liuhosi krítika”.  

Tuir ha’u hatene, Prezidente Ditadór Soeharto de’it mak dehan krítika tenke iha solusaun. Esplisitamente, Soeharto dehan ‘kalau sanggup mengkritik harus sanggup menunjukkan mana yang baik’. Liafuan ‘harus sanggup menunjukkan mana yang baik’ hanesan mós krítika tenke fó solusaun ne’ebé konstrutivu. Se ita tuir lójika Soeharto, perigu tebes iha demokrasia moderna. Bele akontese, ema krítika la tuir selera mahukun ka la lori benefísiu polítika, sira bele konsidera ladi’ak ka anti etiketa no morál. Enkuantu, fó benefísiu ba sira-nia ukun, sira konsidera krítika konstrutivu. Ita haree dook liután, Soeharto ho nia aliadu sira halo ida-ne’e,  atu taka ema sira ne’ebé krítika nia ibun hodi halo ema hotu sai apolitis, atu nune’e sira bele mantein podér, fahe podér no haluan podér ba malu.

Iha kontestu estadu direitu demokrátiku, ita la la’o tuir lójika Soeharto, maibé firme ho hanoin ida katak, tenke krítika ba desizaun sira ne’ebé la tuir padraun étika públika. Ho lian seluk, krítika ne’e nu’udar konstribuisaun direta ida-ne’ebé povu bele oferese ba makaer desizaun sira, atu desizaun sira bele la’o tuir de’it dalan loos, tuir Konstituisaun haruka, la’ós kontribuisaun mak ida de’it, ne’ebé kada tinan-lima ba vota iha eleisaun (lee: demokrasia substansiál).  Nafatin hateten, krítika konstrutivu ka krítika fó solusaun ne’e contradictio in terminis.

Kona-ba pergunta sira hosi DM nian hanesan;  “La’os étika ho morál? Saida mak halo ita hatene katak jestaun, desizaun no distribuisaun ne’ebé governante halo ne’e la a favor ba bem-komun? La’os étika no morál? Saida mak ezije ita atu tau atensaun ba étika públika ne’ebé gere rekursu Estadu nian ho efikásia no efisiénsia? La’os étika no morál? Saida mak halo ita ezije katak asaun no desizaun sira governasaun nian tenke nakloke ba públiku? La’os étika no morál mak halo ita ezije? Tamba ne’e, tebes no loos ka la’e, “Krítika nein iha ligasaun uito’an ho Étika”? Hirak ne’e ha’u la presiza fó esplikasaun ka hatán, tanba konsidera nu’udar extra dictionem, ka fora hosi kontestu no konsidera nu’udar kekeliruan kona-ba substánsia matéria no konkluzaun ba ha’u-nia hakerek.

Keta haluha, iha estadu direitu demokrátiku, iha étika públika, kualkér desizaun públiku sá de’it hosi sé de’it ne’ebé la tuir padraun ka norma sira mak haktuir ka la tuir Konstituisaun, nia merese hetan krítika. No se husu solusaun, labele loos ona, entaun para hosi ita-nia kargu no fó ba ema seluk atu halo desizaun públiku ho integridade ba de’it interese bem comum.