ÉTIKA PÚBLIKA, KRÍTIKA NO LOGICAL FALLACY DM

ÉTIKA PÚBLIKA, KRÍTIKA NO LOGICAL FALLACY DM

Cesar Ferreira Amaral

Dalauluk, antes hahú fó tanggapan, husu uluk lai ba David Martins (DM) kona-ba termu sira mak uza iha títulu; indizível, indisível ou indivisível? Tanba dalaruma ita bidu iha termu aas sira to’o ita rasik la komprende atu hakerek. Liafuan hirak ne’e nia sentidu ketak-ketak. Maibé, hafoin ha’u lee ha’u hetan katak, maksud hosi DM nian ne’e mak dehan “Indisível (la bele fahe)”. Maibe ne’e sala, loos mak “indivisível” la’ós indisível. Mas ha’u komprende, mungkin sala teknik (maibé sala teknik dalatolu kedas, iha títulu no konteudu sira. Signifika la’ós sala teknik, maibé sala duni). Ha’u fó hanoin ba DM atu se di’ak liu iha liafuan balun ne’ebé bele hakerek ho tetun, di’ak liu ho tetun, atu labele sala hanesan iha leten, semo aas liu, maibé tiba-tiba liras-tohar. Prontu ne’e kestaun tékniku, lakoi mo’ut ba buat ki’ikoan sira hanesan ne’e.

Logical Fallacy DM

Iha diskordánsia daruak, hatudu hetok lakon diresaun loloos. DM koko atu halai-sees, no halo rasionalizasaun ba nia hakerek, maibé la konsege halai ho didi’ak. DM hatete, hakerek mak publika simplesmente divulgasaun. Iha ha’u-nia kareira akadémika, jéneru testu akadémiku ne’ebé ha’u aprende iha lubuk ida, hosi rezumu, rezeña, ensaiu, artigu sientífiku, monografia, disertasaun, teze, etc. Sira-ne’e hotu hafoin ita publika iha jurnal ka website ruma, ne’e nu’udar parte hosi divulgasaun ba opiniaun, koñesimentu, siénsia no filozofia, ka simplesmente ita divulga atu ita hakarak ema hatene kona-ba saida mak ita hakerek.  Divulgasaun ne’e rasik la’ós jéneru testu akadémiku.  DM rasik rekoñese iha ita-nia hakerek dahuluk katak  ha’u-nia hakerek ne’e nu’udar ensaiu ida (iha kedas introdusuan ita temi ida-ne’e), iha fali hakerek ida-ne’e ita hateten ne’e divulgasaun de’it. Ita tenta atu ignora, mas la konsege. (Paradoksu entre hakerek rua ne’e).

DM mós hateten; “extra dictionem”; 1. secumdum quid, no 2. ignoratio elenchi ne’ebe Martin Suryajaya dezenvolve ne’e nia level no funsaun la’ós aplika iha Divulgação, maibe  iha artigo científico. Keta kahur sasan.”  No DM mós hatutan; “Se nune’e ona, elementu sira hermenêutika nian hanesan: pre-texto, texto, contexto, “nivel literál, ontolojia, istóriku-kulturál no ezistensiál” la level liu atu aplika iha Divulgação”.  Iha parte ida-ne’e hatudu DM la komprende no keliru. Extra dictionem la’ós uza iha artigu sientífiku! Maibé, ida-ne’e parte hosi “kesesatan di luar kata-kata” sira ne’ebé komum, baibain akontese iha ambiente hotu, tantu iha hakerek no ko’alia. Nune’e, fatal bainhira ita konklui katak ba de’it artigu sientífiku. Se ita nega katak extra dictionem la vale ba ita-nia hakerek liubá, signifika ita-nia hakerek laiha substánsia. Tanba sá, tanba extra dictionem rasik ne’e dehan “kesesatan” sira-ne’ebé hamosu liuhosi keliru ba substánsia no halo konkluzaun sees-dook (meleset) hosi substánsia matéria. Krítika iha hakerek liuba foku ba substánsia la’ós divulgasaun. Divulga substánsia ruma ka divulga rai-mamuk?

Sorin seluk, kona-ba hakerek sá de’it, sa tan iha ambiente filozofia, hermenêutica nu’udar baze ba interpretasaun. Fatal tebes bainhira estudante filozofia ida lakoi atu uza hermenêutica hodi interpreta testu, tanba de’it rasionaliza katak ne’e divulgasaun de’it (espera estudante filozofia seluk la hanoin hanesan ne’e).  Tanba sá ita presiza hermenêutica, liuliu “hermenêutica krítiku”? Tanba tuir Habermas,  filózofu dahuluk ne’ebé fó apresiasaun nune’e mós krítika ba Gadamer nia  pensamentu sira, hateten; “língua la‟ós buat ruma mak netrál, tanba nia ema bele uza hanesan “médiu” ba podér no haloos podér. Hermenêutica Krítiku nu’udar métodu sientífiku uza hodi komprende estrutura hosi signifikadu/sentidu sira ne’ebé mak hato’o liuhosi prosesu distorsaun komunikasaun ne’ebé sistemátiku” (lee: Hardiman: 2015: 214)

Tuir Ignas Kleden, hatene istória redasaun hanesan kritéria importante hodi bele komprende sentidu loloos hosi testu ida-ne’ebé iha relasaun absoluta ho kontestu kriasaun testu. Tanba, dalaruma akontese troka no hasai semántiku, aumenta anotasaun, hatama (sikat) parte foun ruma durante edisaun testu, hadi’a sintase ou modulasi stilistik, ne’ebé afeta ba mudansa signifikadu testu ida (lee: Ignas Kleden: 2020: 85). Iha sentidu ida-ne’e, labele tesi-kotu ida-ida, se tesi-kotu ona mak, konserteza sei lori sentidu diferente no bele hamosu jeneralizasaun no konkluzaun sira-ne’ebé sees-dook hosi substánsia matéria. Nune’e, importante tebes atu uza hermenêutica hodi interpreta testu sá de’it hosi sé de’it.

Hosi ida-ne’e, tanba sá ha’u mós presiza hermenêutica hodi interpreta DM nia testu? Tanba testu ne’ebé prodús kontein informasaun sira, no ida-ne’e ita presiza tebes atu hatene ninia sentidu ka signifikadu sira mak hato’o, atu ema labele tolan lalais de’it informasaun, opiniaun, koñesimentu ruma ne’ebé laloos.

Krítika tenke iha étika no étika Públika

Kona-ba étika públika ha’u hatuur klaru ona, iha hakerek dahuluk no daruak. Ha’u hatuur filafali dala ida tan, atu DM labele mout de’it iha fraze ki’ikoan ne’ebé tesi-kotu hela tiha nia kontestu, atu nune’e evita ema labele jeneraliza ho lalais katak, ema sira mak krítika desizaun públika ne’e anti-morál no anti-étika. Iha artigu dahuluk ha’u hahú ho kestaun, Krítika tenke iha étika? Hatán ba ida-ne’e, ha’u dehan:

“Ita sempre rona fila-fila liafuan ida-ne’e banhira ita krítika desizaun ruma ne’ebé la pro povu no justisa. Krítika nein iha ligasaun uito’an ho Étika. Inteletuál Boot Indonézia nian Daniel Dhakidae dala ida iha Narasi.Tv dehan “kritik harus tajam menghujam, menguluti apa yang tersurat dan menohok yang tersirat. Menjelujur hingga jantung persolan”. Étika nu’udar filozofia morál ka konsidera nu’udar siénsia kona-ba morál.(lee; siénsia).  Atu hateten, étika nia papél mak halo krítika ka kestiona filafali baze no prinsípiu morál sira mak ezisti ona ho finalidade ida katak, sujeitu (ema) mak la’o tuir norma morál ida, la’ós tanba ema haruka ka tanba ta’uk, maibé nia iha responsabilidade no konsientemente kona-ba saida mak loos no sala, di’ak no ladi’ak, nune’e nia la’o tuir (tuir nia super ego), atu, karik iha futuru nia halo sala nia iha devér atu responsabiliza ba nia sala sira. Ho lian seluk, étika nia funsaun mak kestiona filafali ho baze rasionál ba ezisténsia morál”.

[...] Iha kontestu polítika públika, étika públika hanesan reflesaun ida hosi padraun/norma sira-ne'ebé determina di'ak/aat,    loos/sala kona-ba hahalok, asaun no desizaun sira atu dirije polítika públika hodi bele implementa responsabilidade sira servisu públiku nian.( lee. Haeli, p.7).  Padraun/norma hirak ne’e dalabarak liu defini iha kódigu konduta (kode etik). Nune’e se ajente estadu ida, bainhira nia hala’o ninia servisu iha funsaun públiku, nia tenke husik nia asuntu privadu sá de’it no sei tau aas interese komum (summum bonum). Atu hateten, étika públika forma integridade iha atendimentu públiku”… (lee: Artigu dahuluk, Krítika, Krítiku no Étika Públika).

Afirmasaun no esplikasaun sira iha leten hatudu katak, ema sira mak krítika la’ós anti-étika ka morál. Dalaruma ita prezume lais liu. Oinsá ha’u bele liga krítika ho étika? Lójika ne’e simples, se ha’u iha relasaun ho nia, iha posibilidade boot liu ha’u labele krítika nia. Nia iha kontestu ida-ne’e mak étika. Oinsá ita bele krítika baze ka prinsípiu étika ruma ne’ebe laloos, se krítika ne’e parte ida de’it ho étika?  Tanba ne’e mak ha’u dehan krítika laiha ligasaun ho sá de’it, nia an sich no uza hodi avalia ka kuriji ontolojia, epistemolojia inklui aksiolojia  rasik ne’ebé ita diskuti filafila.

Krítika tenke fó solusaun?

Iha parte ida-ne’e DM hateten, fó dalan la hanesan fó solusaun, maski hatán ba ha’u-nia kestaun ne’ebé hakerek kona-ba  krítika nunka fó solusaun. Saida mak DM halo ne’e nu’udar “eufemizmu língua”.  Iha Soeharto nia tempu, eufemizmu buras liu. Rezime Ditadór Soeharto mak rezimi dahuluk ne’ebé halimar liafuan (kata-kata) ambigu sira hanesan ne’e ho intensaun uza atu halo manipulasaun ba konxiénsia sosiedade nian bainhira avalia ba desizaun públiku ruma hosi mahukun sira ( lee: Joss Wibisono: 2020).  

Ho bidu iha eufemizmu ne’e, DM dehan, fó dalan ne’e nu’udar buat kmook liu ne’ebé ita bele hatudu atu ema labele halo sala tan. Ida-ne’e keliru. Iha étika públika sasukat ba “loos no sala” ne’e hatuur klaru ona, ne’e mak konkordánsia komum sira, padraun ruma ka iha estadu direitu mak Konstituisaun no norma jurídika sira seluk (lei, dekretu lei) nst. Atu hateten, ida atu ba kaer podér ne’e nia hatene dalan, tanba ne’e mak nia bá, maibé dalaruma biar la hatene dalan tan nia partidu maka ukun nia bá de’it, depois ema krítika, nia husu dalan (ida-ne’e mak halo ema barak ba tuur iha kargu públiku ruma biar la hatene buat ruma, tanba ho fiar-an dehan iha ema ruma ne’ebé sei fó dalan ba nia, karik halo sala, no kontribui ba gastu osan povu nian ne’ebé la lori benefísiu ba povu rasik). Kona-ba hatuur dalan sira kona-ba “loos no sala”, iha étika públika defini hotu ona iha kódigu konduta, ne’ebé orienta ita atu labele halo ida-ne’e ka ida ne’ebá, hodi la’o tuir de’it dalan loos. Dalan hirak-ne’e, nia hateten nia sei kumpri liuhosi juramentu ne’ebé nia halo bainhira nia simu knaar atu serbí bem komum.  Jadi, la presiza fó tan dalan, tanba nu’udar servidór estadu nia hatene, nia sees hosi dalan ne’ebé mak nia komprometidu atu la’o tuir, ita fó hanoin ba nia liuhosi krítika atu leno-an no la’o tuir nafatin ba dalan ne’e. Ho lian-seluk, konstrui liuhosi krítika, ka uza DM liafuan karik, hatudu dalan liuhosi  krítika ka solusiona liuhosi krítika.  Dalaruma, matan-naksolu liu ba soin sira halo ita haluha dalan. Dalaruma mós buka dalan atu salva rikusoin estadu nian ba bolsu hatene, buka dalan fali ba povu nia moris di’ak, lahatene.

Iha mós rekomendasaun ne’ebé DM hateten, “husu atu CFA le’e neneik hodi kompriende sentidu husi fraze ne’e ligadu ho ha’u nia maksud. Tan iha fílozofia no iha hermenêutika nia laran, ema nia maksud no ema nia intensaun haksumik iha termu sira”.  Iha ne’e halo ha’u la komprende kedas DM nia hakarak loloos ne’e saida? Iha sorin ida husu atu labele uza hermenêutica hodi interpreta DM nia testu sira tanba konsidera nu’udar de’it divulgasaun, iha sorin seluk husu atu komprende DM nia maksud sira mak haksumik-an iha termu sira. Ida-ne’e keliru ka cacat nalar?   

Ikus liu, haree ema mak iha podér halo asaun ruma la tuir étika públika, iha fatin públiku karik (hanesan baku ema-nia kidun, dosente kaer estudante nia isin-lulik, na’ok povu nia osan nst), ita tenke krítika ho sopan, labele dehan malkriadu, se ita dehan liafuan “malkriadu”, “dungu” ita la tuir ona kontestu étika no morál. No ita tenke ajuda buka dalan ba nia, tanba nia seidauk hatene dalan.  Mungkin ida-ne’e mak DM nia maksud? (ha’u tuir DM nian, la uza hermenêutica be dalaruma komprende sala tanba konseitu mesak aas liu).