DEZENVOLVIMENTU SIDADE NO POLÍTIKA ‘DUNI’ POVU

 

DEZENVOLVIMENTU SIDADE NO POLÍTIKA ‘DUNI’ POVU

R Ferreira

 

Iha tinan-2025, hodi selebra tinan-foun, Nonu Governu liuhosi SEATOU fó prezente tinan-foun ba povu ho natureza halo represaun; eviksaun/gusur povu sira mak hela iha mota-ninin Fomentu (lee: direitu represivu). Situasaun ida-ne’e mosu reasaun pro no kontra hosi sosiedade ho klase oioin. Ukun-na’in sira hateten ba vítima eviksaun katak, mota mak iha uluk ka imi mak hela uluk? Ka ho lian-seluk, tanba sá imi hatene dehan ne’e mota (risku) maibé nafatin hela? Ema lubuk ida, aseita narasaun ida-ne’e. Narasaun sira hanesan ne’e la’ós foin akontese, maibé akontese beibeik, no ne’e nu’udar arma hosi mahukun inklui liman-ain mahukun nian hodi tiru povu kbiit-laek sira. Se ita haree ho lalais (modelu tolan-tomak) mak, ita fasil monu ba narasaun sira hanesan ne’e. No ita tama iha gaiola ukun-na’in (rejime ditadura minoria) nian hodi haloos aktu represivu hirak-ne’e.

Mota mak iha uluk ka imi mak hela uluk?

Mahusuk sira hanesan ne’e laloos! Mahusuk sira hanesan ne’e somente fó de’it kulpa ba povu kbiit-laek ne’ebé hela iha mota-ninin. Tuir loos hamosu mahusuk krítiku sira hanesan, tansá tinan-23 ukun rasik-an povu sei hela iha mota-ninin? Tansá Povu hakarak buka-moris no hala’o moris iha sidade Dili, la’ós iha foho? Estadu (governu) bele garante moris-di’ak povu nian bainhira sira fila ba foho? Oinsá kontinuasaun labarik no joven sira (universitáriu) nia estudu no atividade sira seluk bainhira sira fila bá foho? Oinsá ho destinu inan-aman sira-ne’ebé hala’o servisu hanesan ajente funsaun públika nian ne’ebé nia sede iha Dili, bainhira sira fila bá foho? Oinsá ho sira-ne’ebé durante ne’e hela iha Dili nanis (moris iha Dili), duni sira bá tan ne’ebé? Oinsá inan-aman, labarik, foin-sa’e feto no mane kondisaun Psiko-sosiál no ekonómiku bainhira sira husik sira-nia hela-fatin? No kestaun pertinente seluk tan.

Hateke ba kestaun hirak iha leten, hamosu kestaun foun tan, sá kondisaun maka governu prepara ona hodi garante sidadaun hirak-ne’e bele hala’o sira-nia moris no goja sira-nia direitu nu’udar ema no nu’udar sidadaun iha estadu ida-ne’e ho dignidade tomak? Se kondisaun de’it ita la prepara, tanba sá ita duni sira? Ka iha ona kondisaun ne’ebé governu prepara mak, husik vítima eviksaun hela iha ponte-okos, hanesan realidade daudaun iha Ponte Comoro-II nian? (haree: vídeo mídia-nasionál sira; GMNTV, SMNews, nst).

Hamosu kestaun hirak-ne’e, la’ós signifika ita aseita atu ema (povu) hela iha fatin-risku sira (mota-ninin no foho-lolon) no anti dezenvolvimentu, hanesan aleadu ukun-na’in nian sira ko’alia bebeik. Lae, konkorda katak,  hela iha mota-ninin no foho-lolon ne’e fó risku ba ema-nia vida. Maibé, ita presiza haree ho fundamentu, tanba sá sira hela iha mota-ninin? Ida-ne’e sira-nia kulpa ka estadu (governu) nia kulpa, tanba lakon nia responsabilidade (nu’udar portadór devér) hodi fó-protesaun ba nia sidadaun sira-nia vida durante ukun rasik-an? Iha ka lae ordamentu territóriu ba sidadaun sira durante ukun-an no sidadaun idaidak iha hela-fatin ne’ebé dignu, ne’ebé nu’udar sira-nia direitu konstitusionál?  Ka duni de’it sira tanba ita avizu (fó-notifikasaun) ona, sem prepara kondisaun sira hanesan mahusuk iha leten? Será que avizu (fó-notifikasaun) mak solusaun ida ideál (di’ak liu) ba moris-di’ak (summum bonum) povu nian? Ka ho de’it avizu ita bele hasai povu hosi ki’ak no mukit?

Hela-fatin ne’ebé dignu nu’udar direitu konstituisonál!

Iha ita-nia Konstituisaun RDTL, artigu.58 ko’alia kona-ba “ema hotu iha direitu ba nia an, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiár”. Estadu Timor-Leste rasik ratifika tratadu internasionál sira hanesan, Paktu Internasionál Direitu Ekonómiku, Sosiál & Kulturál (PIDESK) ho intensaun hodi fó-protesaun ba povu nia direitu hirak-ne’e. Maibé tratadu hirak ne’e la folin, tanba SEATOU, ho nia polítika represivu duni povu hanesan loloos povu laiha direitu ba sidade rasik. (lee: Direitu ba Sidade). Aat liután husu povu atu buka-rasik hela-fatin (ida-ne’e tenke kuidadu, bainhira povu buka rasik hela-fatin, karik la tuir selera ukun-na’in nian mak, iha futuru sira sei duni, ho lójika ne’ebé hanesan katak ne’e rai estadu, ne’e risku no seluk tan).  Estadu (governu) husik nia responsabilidade nu’udar portadór devér ba direitos humanos, ne’ebé tuir loos asegura no proteje atu labele iha violasaun ba direitos humanos no direitu sidadaun sira-nian, tantu violasaun vertikál (estadu ba povu) no orizontál (povu ho povu).

Konsekuénsia hosi povu laiha hela-fatin ne’ebé dignu, hafoin tinan-23 ukun rasik-an, ne’e mai hosi rezultadu desizaun polítika ne’ebé falla durante ne’e. Povu labele hakonu nia direitu ekonómiku, sosiál inklui direitu nu’udar sidadaun iha foho. Nu’udar ezemplu, laiha kampu traballu iha foho (munisípiu no postu), laiha universidade iha foho, infra-estrutura sira iha foho iha kondisaun mizéria,nst, ka ein-jerál laiha sistema sosio-ekonómiku no polítiku ne’ebé di’ak iha munisípiu sira hodi bele tulun ba hakonu direitu povu nian. Rezultadu hosi ida-ne’e, halo urbanizasaun mai iha kapitál Dili boot liu, ida-ne’ebé afeta ba hela-fatin la to’o no problema sosiál sira seluk, no nia rezultadu mak balun tenke foti risku hodi hela iha mota-ninin no foho-lolon. (lee: Rezultadu Peskiza Fundasaun Mahein, 2010).

Se ita la haree ho didi’ak nia kauza sira mak, ita ho lais fó sala povu. Uza perspetiva idealizmu nian katak povu mak laiha konxiénsia, hodi haluha tiha desizaun sira mak durante ne’e polítiku sira halo ne’ebé la favorese ba hasai povu husi ki’ak, mukit, hamlaha no moras. Eviksaun ne’ebé durante ne’e halo, hatudu de’it katak SEATOU laiha planu polítika ida intregradu ba solusiona povu nia terus no susar, maibé somente hatudu de’it egoizmu polítiku ho karatér neo-Soeharto (deside mesak) sem partisipasaun hosi povu hodi ko’alia kona-ba sira-nia direitu ba hela-fatin no boot liu karik, direitu ba sidade. Atu hatete, tempu ona ba ita ordena ita-nia sidade, maibé labele haluha katak sidade ne’ebé moos, saudavel no organizadu ne’e, ema (povu) mak na’in no hela ba. Tanba ne’e, kualkér desizaun sira tenke deside hamutuk ho povu, atu nune’e povu bele sente na’in ba desizaun ne’e no bele sente moris ho dignidade iha nia rain rasik. No ida-ne’e mak rejime demokrasia oferese ba ita. Saida mak durante SEATOU halo la’ós tulun ba rezolve kondisaun ki’ak no mukit, maibé duni ema-ki’ak no mukit sira hanesan ema-fuik no leet iha rejime ida-ne’ebé hanaran Estadu Direitu Demokrátiku.

 

Boas Entradas