LÍNGUA (DALEN) NO PODÉR: ENTRE INSTRUMENTU KOMUNIKASAUN NO DOMINASAUN?

 

LÍNGUA (DALEN) NO PODÉR: ENTRE INSTRUMENTU KOMUNIKASAUN NO DOMINASAUN?

R Ferreira

Iha semana hirak ikus ne’e, mosu polémika boot ida kona-ba utiliza dalen portugés iha prosesu ensinu no aprendizajen (edukasaun) iha Timor-Leste. Inisia hosi deklarasaun Ministru Ensinu Superiór nian durante Debate Orsamentu Jerál Estadu ba to’o diskursu Reitór Universidade da Paz (UNPAZ) nian durante serimónia gradusaun iha UNPAZ (2024).

Ministru Ensinu Superiór dehan, Portugés ne’e Timór nia dalen, tanba konsagra iha Konstituisaun RDTL, hamutuk ho dalen tetun nu’udar dalen ofisiál, nune’e nesesáriu ba ema hotu tenke aprende. Sorin seluk, Reitór UNPAZ ho sinizmu hateten, la presiza aprende dalen portugés tanba dalen ida-ne’e la lori benefísiu, aliás la oferese kampu traballu. Di’ak liu aprende dalen seluk, inglés, mandarin nst. (haree: Diskursu líder rua ne’e nian iha mídia-nasionál sira, RTTL no mídia-ofisiál UNPAZ, kira-kira hanesan ne’e). 

De jure, Portugés nu’udar dalen ida-ne’ebé konsagra iha Konstituisaun RDTL (artigu.13) no de facto dalen-ne’e utiliza ona durante ne’e iha prosesu dezenvolvimentu edukasaun Timor-Leste nian. Maski nune’e ema barak sei enfrenta dezafiu ba aprende dalen ida-ne’e no mós iha ko’alia. Grupu ki’ik-oan ida mak hatene ko’alia no uza iha desizaun públiku no atividade edukasionál.

Hafoin rona tiha diskursu hosi líder rua ne’e, públiku hatudu resaun maka’as iha mídia-sosiál, balun konkorda no diskorda ho nia razaun rasik. Ne’eduni, iha ensaiu simples ne’e, pesoalmente hakarak aprezenta opiniaun balun no mós perspetiva teórika balun kona-ba situasaun ida-ne’e. Iha ensaiu ne’e, la’ós simplesmente hateke ba dalen portugés de’it (ne’ebé daudaun sai kontrovérsia) maibé dalen (língua) sira seluk mós. Aprosimasaun sira, sei uza teoria sira Bourdieu, Wittgenstein inklui filózofu linguista sira seluk nian.

Dalen (língua), Lia-loos no Podér

Sub-tema ida-ne’e, foti hosi Bourdieu nia teoria. Felíx Bourdieu, nu’udar filózofu no sosiólogu boot ida-ne’ebé destaka mós nia preokupasaun kona-ba língua no podér simbólika. Tuir nia, konsidera língua nu’udar medium ba podér. Ka ho sentidu seluk, nia dehan ‘dalen nu’udar instrumentu ba dominasaun’.

Bainhira nia ko’alia kona-ba língua, nia liga ho ekonomia no podér. Hanesan saida mak nia dehan “ketika bahasa mendominasi pasar, ia menjadi norma yang dihapannya harga berbagai gaya ekspresi lainnya dan nilai berbagai kompetensi yang menyertai gaya tersebut didefinisikan... [...] Melalui norma ini, dijalankanlah dominasi kelompok yang memiliki baik perangkat untuk memaksakan norma tersebut sebagai hal yang legitimit, maupun monopoli perangkat untuk mengunakannya”. (lee. Bourdieu).

Diferente ho Nietzsche ne’ebé ezistensiál no Wittgenstein ne’ebé linguistika, inklui filózofu sira seluk hanesan Austin, Searle no filózofu linguistika sira seluk, Bourdieu la’ós konsidera dalen nu’udar instrumentu komunikasaun baibain, maibé nia hakat liu no konsidera língua nu’udar instrumentu ba dominasaun. Nia hateke língua nu’udar parte hosi atividade ida, iha-ne’ebé ema balun halo dominasaun ba ema balun seluk. Hanesan, n.e; ema sira-ne’ebé iha modal ekonomia ne’ebé bele kontrola ema sira mak laiha modal ekonomia, nune’e mós ho ema sira-ne’ebé iha modal linguistika kontrola ema sira mak asesu ba referénsia limitadu. Nune’e, ba Bourdieu língua labele separa ho sosiedade, tanba iha-ne’ebá mak forma dominasaun mosu, nune’e ita tenke buka atu hatene.

Ne’eduni, dalen (língua) nunka neutru. Dalen sempre iha ligasaun ho podér. Nia la’ós simplesmente instrumentu komunikasaun maibé instrumentu hosi ema mak iha podér hodi kontrola ema mak laiha podér. Ema mak iha podér bele deside lia-loos tuir nia versaun. Hanesan Foucault dehan, Lia-loos determina fali hosi diskursu sientífiku ka hosi instituisaun sira (grupu sira, sistema ierárkiku) ne’ebé kaer podér. Lia-loos dala barak podér polítiku maka uza hodi dehan saida maka ema tenke fiar no halo. Lia-loos habelar iha sosiedade liuhosi sistema edukasaun (eskola no universidade), mídia (jornál, televizaun, rádiu, nst), instituisaun sira seguransa nian (Forsa-Armada no Polísia), literatura (orál/ko’alia no hakerek), polítiku, kultura (saida maka ita halo), no hirak seluk. (lee: Foucault).

Hosi hirak-ne’e atu dehan, labele mo’ut iha kondisaun pragmátiku hodi haluhan intensaun sira mak haksumik-an iha polítika linguistika ida nia laran. Ba kestaun dalen portugés iha Timor-Leste, ita presiza haree, tanba sá durante kolonializasaun to’o ohin loron (ukun rasik-an) nia sai ona dalen ofisiál, povu uito’an de’it mak ko’alia? Fukun no naksalak iha-ne’ebé? Ida-ne’e ita presiza loke debate ka diskusaun akadémiku atu haree no diskute, nune’e bele hetan solusaun ida di’ak liu hodi labele investe saugate ba dalen ida-ne'e.

Kona-ba Polémika Dalen Portugés iha Timor-Leste

Portugés, iha Timor-Leste nu’udar dalen-ofisiál, hatuur iha artigu-13 Konstituisaun RDTL. Dalen ida-ne’e Portugál lori mai iha illa-ki’ik ne’e iha sékulu XV (1511-1512). Ho finalidade boot tolu; domina (kolonializa) illa-timór, interese merkadoria no mós espanda fé kristianizmu.  Sékulu XV, nu’udar mós sékulu ida-ne’ebé iha istória filozofia konsidera nu’udar sékulu nakukun (século das trêvas), tanba iha sékulu ida-ne’e razaun no siénsia la dezenvolve (lee: Bertrand Rusell). Durante périodu naruk kolonializasaun Portugal, besik tinan-450, ema uito’an de’it mak aprende dalen ne’e, tanba bele asesu edukasaun ne’ebé Portugál oferese. Ema sira-ne’e mak Liurai nia oan ka ema klase médiu no altu sira. Dalen iha momentu ne’ebá nu’udar instrumentu ba administra ukun Portugal nian.

Iha períodu invazaun indonézia, dalen indonézia nu’udar instrumentu dominasaun indonézia nian, ba hanorin timoroan sira iha eskola no atividade loroloron nian, ho intensaun bele internaliza identidade no ideolojia sira indonézia nian. Ema balun hanoin katak, Portugés de’it mak nu’udar únika língua ne’ebé uza durante luta hasoru okupasaun ilegál. Durante luta ba ukun rasik-an, la’ós portugés mesak mak nu’udar dalen luta nian, maibé mós dalen sira seluk, inklui dialetu lokál sira. Se nega dalen seluk, hatudu ita halo distorsaun ba istória nasionál.  

Ita bele aprende portugés ka língua sá de’it, bele, tanba nia nu’udar instrumentu ba deskobre mós siénsia sira. Hanesan mós ho língua sira seluk (inglés, mandarin, español nst). Tenke rekoñese katak iha ita-nia dalen tetun sei menus referénsia ba livru sientífiku, polítiku, jurídiku no filozófiku. Ita iha livru sura ho liman iha dalen tetun. Ne’e dezafiu no luta ne’ebé presiza enfrenta no halo mudansa. Maibé utiliza dalen sira seluk (n.e dalen portugés) iha desizaun públiku sira, ne’e mak presiza kestiona?. Tanba dalen hirak-ne’e povu maioria iha Timor-Leste la hatene, sa tan komprende. Grupu ki’ikoan liu mak hatene ko’alia, ne’e mós iha balun sei ko’alia so para, so para. Signifika ita nega portugés? Lae, atu hateten desizaun públiku sira halo ho dalen tetun, hafoin ba interese pragmátika no polítika halo tradusaun desizaun hirak-ne’e ba dalen portugés ka dalen seluk. Karik, iha futuru povu maioria komprende ona dalen portugés maka, ita bele uza nia iha desizaun publiku sira. No ida-ne’e la’ós fasil, presiza esforsu maka’as iha nivel edukasaun atu lori ema ba komprende, sa tan to’o iha nivel konxiénsia krítiku. (Lee: Paulo Freire).

Iha demokrasia moderna, partisipasaun públiku ne’e esensiál tebes. Povu tenke hola parte direta iha deside no kontrola desizaun públiku sira. Atu nune’e, desizaun sira labele sai todan ba povu maioria nia destinu. Hanesan Armindo Moniz dehan fila-fila, oinsá povu bele partisipa hodi ezamina (menguji) desizaun ne’ebé mahukun deside, se língua ne’ebé ukun-na’in uza hodi deside desizaun públiku, povu maioria la komprende. Se ita nafatin mantein, deside desizaun ho dalen ida-ne’ebé povu maioria la komprende, korrupsaun legál sei buras iha Timor-Leste no povu sei terus-naruk. (lee: Armindo Moniz).   

Maibé ema barak kestiona, tanba tetun empresta dalen portugés hodi kompleta nia vokabuláriu sira. Tanba ne’e labele separa tetun ho portugés. Hanoin sira nune’e laloos. Tetun no portugés la’ós dalen maun-alin (lee: Istória dezenvolvimentu dalen tetun).  Iha dezenvolvimentu língua sira, sempre tulun hosi dalen sira seluk. Hanesan mós ho portugés (kahur-malu línguas nove latinas) no mós inglés (anglo saxono) nst. Atu hanesan hirak-ne’e, dezenvolvimentu tetun mós hanesan. No ne’e normál iha dezenvolvimentu siénsia ida.

Aprende língua hirak-ne’e la’ós de’it ba interese merkadu hodi bele sobrevive (survive) hanesan saida mak Reitór UNPAZ dehan. Lójika lakon-manan ne’e lójika tuan ne’ebé ema husik iha sékulu hirak ba kotuk. Maibé importante liu mak, aprende dalen sira hodi bele tulun ita haluan ita-nia orizonte hanoin hodi hateke realidade no mundu. No mós hatene forma dominasaun sira mak ema bele subar hosi dalen ida.

Kona-ba identidade, Timor-Leste iha variedades identidade, ida mak dalen tetun ne’e rasik, la’ós dalen sira seluk. (Lee: Identidade). Tanba sá dalen portugés seidauk bele sai identidade Timór nian? Tanba nia seidauk inerente (melekat) ho isin no klamar Timoroan sira. Atu iha futuru (karik?) nia bele sai identidade, presiza halo timoroan sente sai na’in ba dalen ne’e. Tetun nu’udar identidade, ida-ne’e klaru tebes.  Povu Timor-Leste presiza dezenvolve dalen tetun tanba, dalen ida-ne’e nu’udar Patrimóniu kulturál nasaun no povu Timor-Leste nian, Identidade Nasionál no Dalen Nasionál. (lee: Lei Númeru 1/2004 14 fulan-Abril). Ho baze ida-ne’e, iha situasaun atuál ita-nia estadu presiza inisia ona desizaun sá de’it no atividade sira hotu tenke la’o ho dalen tetun, ho tulun hosi dalen sira seluk. Atu nune’e bele hatuur prestíjiu aas liu ba ita-nia dalen hanesan mós dalen sira seluk iha mundu raik-laran. Hodi nune’e povu maioria bele sente na’in ba desizaun sira mak prodús.

 

ANÁLIZE KRÍTIKU FOIN-SA’E IHA PARADIGMA TEKNOLOJIA AVANSADA: ENTRE DEZAFIU NO OPORTUNIDADE

 

ANÁLIZE KRÍTIKU FOIN-SA’E IHA PARADIGMA TEKNOLOJIA AVANSADA: ENTRE DEZAFIU NO OPORTUNIDADE

             Cesar Ferreira Amaral

Loron-12 fulan-novembru tinan-tinan, la’ós nu’udar loron baibain ba sosiedade Timorense. Iha loron ida-ne’e, timoroan sira sempre memoriza nu’udar lutu metan, tanba loron refere, iha tinan-1991, akontese masakre ida-ne’ebé boot iha Timor-Leste, kauza hosi luta ba Independénsia Nasionál.

Joven lubuk ida mate iha momentu ne’ebá tan proklama oho kolonializmu no imperializmu. Masakre ida-ne’e konsidera nu’udar violasaun direitos humanos ida klara no grave i  konsidera nu’udar krime kontra umanidade. Antes to’o iha ne’e, iha períodu naruk dezde 1975, ho prezensa invazór Indonézia nian ne’ebé halo populasaun lubuk ida mak lakon sira-nia vida. Relatóriu hosi George Junus Aditjondro hatudu katak, metade hosi populasaun Timór mate iha momentu ne’ebá (1975-1978), 300.000 hosi 600.000 populasaun Timór.  

Hodi hanoin hikas akontesimentu istóriku ne’e, estadu Timor-Leste atraves dekretu Lei nú.10/2005 deklara nu’udar loron nasionál juventude, loron ida-ne’ebé foin-sae sira uza nu’udar momentu ba halo reflesaun istórika no foti lisaun pozitiva sira nune’e bele uza nu’udar referénsia istórika hodi kontribui ba dezenvolvimentu nasionál.  

Tinan-tinan, hodi selebra loron Juventude no Komemora hikas Masakre refere,  Ministériu Juventude, Desportu Arte no Kultura (MJDAK) hamutuk ho organizasaun juventude sira iha Timor-Leste sempre organiza variedades ativididades. Ida hosi sorumutuk ohin, nu’udar konsekuénsia hosi ida-ne’e[1].

Komisaun Organizadora fó ba ha’u temátiku krítiku ida kona-ba foin-sa’e no teknolojia. Oinsá foin-sa’e bele aproveita teknolojia mak iha hodi kontribui ba dezenvolvimentu nasionál, iha agora no futuru inklui dezafiu no oportunidade sira? Iha-ne’e ha’u sei hateke hosi perspetiva akademia nian, atu análize sira labele tendénsia de’it ba interese grupu balun nian (disclaimer).

Juventude ne’e nu’udar períodu, ka faze dezenvolvimentu umanu nian, ida-ne’ebé labarik ida husik ona períodu infánsia no hakat ba períodu adultu. Iha faze ida-ne’e akontese mudansa oioin, fíziku, emosionál no psiko-sosisiál. Ema sira-ne’ebé tama iha períodu ida-ne’e mak hanaran joven / foin-sa’e. Iha Timor-Leste, Polítika Nasionál Juventude (PNJ) juncto Organizasaun Nasaun Unidas (ONU) defini idade ideiál ba foin-sa’e mak entre 15 no 25.  Faze ida-ne’e se la kuidadu didi’ak, mak bele sai nu’udar obstákulu boot ba dezenvolvimentu nasionál.

Iha Timor-Leste, liu metade hosi populasaun mak ho idade foin-sa’e, pursentu 70% resin, ( haktuir sensus populasaun 2022). Ida-ne’e nu’udar rekursu boot estadu nian ba dezenvolvimentu Timor-Leste. Maibé, nia sei sai dezafiu ka obstákulu bainhira estadu la halo investimentu sériu ba dezenvolvimentu foin-sa’e nian, hodi sai joven ida maduru iha pensamentu, emosaun inklui abilidade psiko-sosiál.

Papel foin-sa’e iha dezenvolvimentu estadu nian ne’e krusiál tebes. Maski nune’e haree realidade atuál, maioria hosi foin-sa’e sira mak seidauk iha oportunidade natoon atu partisipa iha dezenvolvimentu atuál. Ida-ne’e, la’ós simplesmente tanba baruk, maibé ne’e problema estruturál no multidimensionál; entre dezempregadu, la eskola no para eskola, ki’ak, ransu negativu nst.

Kona-ba tekonolojia, dezde kedas luta ba independénsia, Timor-Leste koko ona uza teknolojia hodi tulun ba hafasil luta ba konkista independénsia. Kazu konkretu, nu’udar ezemplu ita bele haree oinsá Saudozu Max Sthal halo gravasaun ba akontesimentu Masakre Santa Kruz ne’ebé daudaun ne’e ita komemora. Hosi rezultadu gravasaun vídeo (filmajen) ne’ebé fó sai ba mundu, mak mundu hatene katak Timor-Leste iha violasaun direitos humanos klara no grave. No hosi ne’e ita hetan solidariedade internasionál hetok maka’as liu.

Dekada rua Independénsia, Timor-Leste enfrenta tekonolojia ida-ne’ebé avansadu liu (sofistikadu; besik ona 5G) maski iha Timor-Leste sei dolar iha lenuk G , ida-ne’e bele lori pontu pozitivu no negativu hosi nia impaktu, liuliu ligadu ho impaktu ba moris jerasaun mileniál no Z. Jerasaun rua ne’e, kuaze otas adolexente no foin-sa’e. Otas ida-ne’ebé fasil liu atu aproveita teknolojia ba sira-nia nesesidade loroloron nian no mós fasil atu sai atan ba teknolojia. Aproveitamentu pozitivu sira, mak bele uza ba hafasil atividade loroloron nian; n.e uza komputadór ba halo servisu sira ho lais, fasil no efisiente; uza internete hodi asesu informasaun no koñesimentu ba tulun dezenvolve abilidade krítiku no kreativu, inovativu no seluk tan. Negativu mak, ema bele uza teknolojia hodi esplora no estraga ema seluk (umanidade) no estraga ekolojia (casa comum) no mós sai atan ba teknolojia rasik. Iha ohin loron, ema sei lakon kapasidade krítiku tanba prezensa hosi teknolojia Artificial Inteligence (AI). Halo saida de’it importante kópia hosi AI, la presiza hanoin ka halo juizu uza rásio.

Iha era ida-ne’ebé mundu moris hamutuk ho teknolojia ida avansadu, ne’e nu’udar oportunidade di’ak ba ema atu aproveita hodi tulun ba hafasil servisu no atividade seluk. Ita labele hanoin katak, lakoi uza teknolojia, maibé nafatin nakloke-an hodi simu era foun ne’e ho atitude nakloke, hanesan uluk ema gresia sira husik mitos no simu logos.

Iha ita-nia moris loroloron nian, prezensa teknolojia lori fasilidade (hafasil) ida-ne’ebé estra-ordináriu. Ezemplu, mákina sira-ne’ebé bele tulun ita ba hala’o servisu loroloron nian ho lais, fasil no efisiente.  Aleinde ne’e, ho asesu internete ne’ebé luan, ita bele buka informasaun sira no komunika ho ema seluk iha mundu tomak la ho limitasaun jeografia. Labele haluha, ohin-loron, iha ema-nia rain edukasaun mós hetan mudansa ida radikál iha métodu aprendizajén ho interativu, efetivu no divertidu tanba dezenvolvimentu teknolójiku sira.  La’ós de’it hirak-ne’e, maibé mudansa mós iha aspetu moris sira seluk.

Maski nune’e iha era ida-ne’e lori mós dezafiu sira-ne'ebé maka halo ta’uk, no ita tenke matenek atu haree, hanesan fraude, cyberbullying, informasaun fake no hoax, propagasaun konteúdu ilegál sira, atake malware tan frakeza seguransa nian iha aplikasaun sira, dezigualdade/diskripánsia dijitál entre sira-ne'ebé profisionál ba uzu teknolojia no sira mak laiha abilidade, entre riku no ki’ak, mudansa signifikativu sira iha serbisu nian ne’ebé troka ho mákina sira, impaktu ba ambiente hosi lixu eletróniku sira inklui na'ok dadus pesoál sira-ne'ebé kauza hosi tentasaun lukru nian.

Dezafiu boot ne’ebé ita sei enfrenta mak, sei luta atu labele sai vítima ba parte negativu hosi teknolojia. Nu’udar faktu konkretu, iha Timor-Leste tuir Relatóriu Survey Komportamentu Adoloxente no Foin-sa’e Uza Internet, Agostu 2022, ne’ebé Alumni Parlamentu Foin-sa’e Timor-Leste halo, hatudu kuaze 87% hosi adolexente no foin-sa’e 93% mak utiliza telemovel hodi asesu internete. Respondente hirak-ne’e uza internete ba sira-nia nesesidade pesoál tantu pozitivu no negativu hotu; balun uza ba asesu konteúdu edukativu balun balun ba konteúdu la edukativu, hanesan ezemplu asesu pornografia, uza ba halo atividade la produtivu no seluk tan.

Kapisidade ba utilizasaun teknolojia mak sei sai nu’udar dezafiu boot ba joven sira. Ida-ne’e ezizi entidade hotu, liuliu estadu presiza investe maka’as iha edukasaun hodi tulun ba dezenvolve abilidade ba uzu teknolojia (nu’udar ezemplu literasia dijitál). Inan-aman sira nu’udar protagonista prinsipál hodi kontrola oan sira ba uzu ekipamentu teknolójiku sira (hanesan telemovel, nst) atu oan sira labele sai vítima ba impaktu negativu teknolojia nian. Joven sira tenke uza teknolojia ho responsabilidade no ho abilidade krítiku, nune’e bele halo filtrazen ba informasaun sira hotu no halo disernimentu ba informasaun sira-ne’ebé loos hosi laloos, faktuál hosi la faktuál no kredivel hosi la kredivel atu nune’e labele sai vítima ba teknolojia no informasaun negativu sira no mós la uza teknolojia hodi halo esplorasaun ema seluk (umanidade) no ambiente (ekolojia). Estadu Timor-Leste iha devér atu instala no dezenvolve lei sira inklui mekanizmu protesaun seluk mak adekuadu hodi garante seguransa iha utilizasaun teknolojia. Hodi nune’e ema hotu bele uza teknolojia ho loloos, krítiku no responsabilidade hodi serbí de’it ba moris di’ak umanidade nian.

Luta foin-sa’e nian iha era teknolojia ida-ne’e mak, oinsá bele liberta-an hosi konsumerizmu, atan no hegemonia kapitalista nian ne’ebé hafalun hosi dezenvolvimentu teknolojia dijitál. Ne’e mak dezafiu prinsipál ne’ebé estadu no entidade hotu presiza atensaun no rezolve.

---

[1] Semináriu ne’e realiza iha Munisípiu Baukau, iha loron 11-fulan novembru, 2024. Organiza hosi Centro Juventude Baucau, hodi Selebra Loron Nasionál Juventude ba dala-19 no Komemorasaun Masakre Santa Kruz, ba dala-33.

FOIN-SA’E & FILOZOFIA IHA ERA DIJITÁL

 

FOIN-SA’E & FILOZOFIA IHA ERA DIJITÁL

R Ferreira[*]

Iha fulan hirak liubá (12/08/2024), hodi selebra loron internasionál Juventude, hetan konvite ida hosi jerasaun Z sira ne’ebé halibur-an iha Asosiasaun NextGen Innovation Hub (NGIH) hodi ko’alia kona-ba Foin-sa’e no filozofia iha era dijitál: forsa no frakeza ka ho arti-seluk, Importánsia filozofia iha era dijitalizasaun ba foin-sa’e sira.

Ho foin-sa’e sira jerasaun mileniál no Z nian, ami halo diskusaun ba asuntu ne’e. Iha diskusaun, pesoalmente aprezenta kestaun importante sira, hanesan baibain tradisaun filozofia nian, sempre hahú ho mahusuk. Filozofia sei importante ka lae iha era atuál? Sá kontribuisaun mak filozofia bele halo hodi tulun dezenvolvimentu sira iha aspetu hotu iha sékulu atuál? Ka, sá kontribuisaun mak filozofia bele oferese iha era dijitalizasaun? Mahusuk hirak ne’e nu’udar pontu aranka diskusaun nian.

Ko’alia kona-ba filozofia, mosu iha sosiedade balun nia hanoin mak, buat ruma ka siénsia ne’ebé imajinavel, la realístiku no laiha relasaun ho ema-nia moris loroloron. Sá tan iha dezenvolvimentu era dijitál mak sofistikadu ne’ebé nakonu ho inovasaun teknolojia, dalaruma ema barak hanoin katak filozofia ne’e disiplina ida-ne’ebé mak dezatualizadu (ketinggalan zaman) ona. Hanoin sira hanesan ne’e, la’ós mai de’it hosi sosiedade baibain ne’ebé nunka aprende filozofia, maibé mai mós hodi akademista sira. Ita tenke konsidera mós ida-ne’e nu’udar problema boot ida-ne’ebé sosiedade ohin-loron enfrenta.  

Loos duni ka filozofia la importante iha era dijitalizasaun? Lae, filozofia ohin-loron enfrenta direta problema sira iha dijitalizasaun iha aspetu hotu-hotu. Signifika, filozofia hola funsaun/papel esensiál iha era dijitalizasaun. Filozofia importante nafatin no nu’udar frame of thinking (kerangka berfikir) ida ba siénsia ho nia materiál lójika. (lee: Ja’far: 2024).

Mundu dijitál influénsia barak tebes ema-nia modo de pensar (mindset), maneira relasaun entre ema ida ho ema seluk (relasaun sosiál) no oferese sentidu foun ba realidade no identidade. Sentidu hosi “realidade” no “identidade” kuaze muda totál. Realidade la’ós ona fíziku, maibé mós dijitál ka virtuál ne’ebé forma hosi númeru no algoritma. Mundu dijitál muda ema-nia moris, até ke muda ema-nia esénsia nu’udar ema. Tenke rekoñese katak mudansa teknolojia dijitál mós oferese mai ita diversidade problema étika. Haree ba situasaun hirak ne’e ita presiza husu; será ke ema rasik preokupa kona-ba mudansa ka diversidade problema hirak ne’e? Se ema preokupa, maka ema hala’o hela atividade filozofia nian.

Sosiedade labele hanoin katak, ita lakoi simu ka no di’ak liu hasees-an hosi prezensa tenknolojia no dijitál. Ida-ne’e hanoin katak difisil tebes. Saida mak ita bele halo mak tenke enfrenta era foun ne’e ho atitude nakloke. Uluk iha Gresia, ema gresia sira fiar ba mitos, maibé hafoin sira nakloke-an hodi simu “logos”. Ema gresia sira hetan sira-nia maneira hanoin no moris liuhosi atitude nakloke (sikap terbuka). Ita tenke aprende hosi ida-ne’e.

Mudansa iha era dijital ne’ebé dezevolvidu tebes, hamosu fenómena ne’ebé halo ema preokupa, mak “post truth”. Iha kontestu ida-ne’e, faktu sira objetividade (ka bele verifika verdade) ladún influénsia ba forma sosiedade nia persepsaun no koñesimentu, maibé emosaun, fiar privadu, no narasaun sira ne’ebé menguntungkan parte balun influénsia liu. Mídia-sosiál no mudansa teknolojia halimar papel sentrál hodi habelar post truth iha era dijitál. Mídia-sosiál mós oferese plataforma ne’ebé nakloke hodi habelar informasaun sira; notísia sira fake, hoax, misiformasaun no disinformasaun nst. Iha kontestu seluk, kapitalizmu dijitál mós re-interpreta sentidu sira hosi lialoos, realidade no objetividade ba interese kapitalista nian.

Ohin loron, ema bele aprende ka hetan konesimentu sá de’it liuhosi uza smartphone ka komputadór ho fasil no lais. Ema-nia atividade loroloron iha mundu virtuál, dijitál grava no bainhira husu informasaun ruma nia sei oferese tuir saida mak ema husu (tantu di’ak no aat).  Revolusaun teknolojia informasaun, internet, no artificial inteligent (AI) sira halo transformasaun ne’ebé muda paradigma iha sosiedade modernu.

Ho mudansa sira hotu iha leten tantu pozitivu no negativu, filozofia hola papel esensiál hodi oferese kompas ka diresaun ba ema, eskeptis  ba mudansa sira-ne’ebé lais loos. Filozofia oferese prinsípiu sira-ne’ebé halo ema-nia moris iha balansu. Filozofia tulun ema atu uza kapasidade mak iha hodi hanoin ho krítiku ba saida de’it mak dijitál oferese. Prost truth, hoax, fake news, black campaing, kapitalizmu dijitál influénsia ema lalais liu. Hirak ne’e akontese tanba ema lakon kapasidade atu halo filter/ta’es informasaun sira hotu uza hanoin krítiku (critical thinking).

Filozofia ho nia karatér báziku “sempre kestiona” hakarak treina ita atu halo balansu no kestiona tuir saida mak dijitál oferese no la fasil simu de’it. Ho sentidu seluk, filozofia uza razaun hodi kestiona realidade hotu tantu reál no virtuál, atu realidade hirak ne’e karik influénsia ema ruma, ema ne’e rasik konxiente kona-ba saida mak nia fiar no la’o tuir, atu nune’e ema labele sai atan ba teknolojia no dijitál no mós uza hodi halo esplorasaun ba ema seluk, maibé dijitál no teknolojia nia prezensa atu tulun hodi hafasil moris ka serve ema-nia moris.

Filozofia mós oferese ba ita baze ne’ebé forte hodi halo avaliasaun ba impaktu hosi desizaun no asaun hotu mak ita halo iha mundu dijitalizasaun. Avaliasaun ba impaktu hosi mis no disformasaun, hoax, cyberbullying, fake news, inklui habelar informasaun sira hotu. La ho filozofia maka ita sei sai de’it atan iha mundu dijitál.  

Ne’eduni jerasaun atuál (foin-sa’e sira; mileniál no Z no hirak ne’ebé sei mai) tenke iha kapasidade krítiku hodi filtra informasaun saida de’it hosi mundu dijitál nune’e bele aproveita informasaun pozitivu sira hodi bele hasa’e ho haboot liután abilidade kognifitiva jerasaun nian, hanesan hanoin inovativu, kreativu, krítiku no rezolve problema sira ne’ebé kompleksu ba interese umanidade nian. Iha kontestu Timor-Leste, atu lori foin-sa’e ida to’o ba iha kapasidade krítiku mak edukasaun hola papel sentrál ba formasaun pensamentu krítiku. Ne’eduni nesesáriu tebes, estadu (governu) presiza investimentu ho sériu iha área edukasaun hodi ba atinji edukasaun ida kualidade no libertadora.

 

---

[*] Alumnu Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas (FFCH), UNTL, 2018.

PARADOKSU & KRÍTIKA TENKE “MEMBANGUN” ALA SEATOU

 

PARADOKSU & KRÍTIKA TENKE “MEMBANGUN” ALA SEATOU

R Ferreira

Iha loron-03 fulan-setembru, 2024, ekipa lideradu hosi Secretário de Estado dos  Assuntos Toponímia e Organização Urbana (SEATOU) hamutuk ho Saneamentu Munisípiu Dili halo asaun represivu balun hanesan baku-rahun sasán no karoxa sira vendedór ambulante nian, iha Dili (Fatuhada no Kampung Baru). Ita observa didi’ak, asaun represivu hirak ne’e la’ós foin akontese, maibé akontese filafila ona dezde ukun rasik-an. Ida-ne’ebé grave (bárbaru) no masivu liu maka iha tinan hirak ikus, ne’ebé lidera hosi SEATOU. Hahú hosi sobu-uma sira hosi Bekora to’o Tasi-Tolu, duni vendedór ambulante sira iha largo Lecidere no baku-rahun vendedór dalan-ninin sira-nia sasán.

Hafoin akontesimentu (03/09), hahú mosu reajen ne’ebé luan hosi públiku. Hatán ba preokupasaun públiku ne’e, ekipa SEATOU halo klarifikasaun ba públiku kona-ba akontesimentu sira-ne’e hotu (bele akompaña komunikadu emprensa SEATOU nian iha mídia nasionál sira). Tuir SEATOU katak, sira ezekuta ordén hosi leten (despaxu) no mós lei ijiene no ordén públika (lei nú.33/2008 ho alterasaun lei nú.03/2024). Intensaun hosi implementasaun lei ne’e mak, atu sidade moos, saudavel no organizadu. Aleinde ne’e, iha esklaresimentu refere, ekipa SEATOU mós esplika razaun balun katak implementa dekretu lei ne’e hanesan dalan ida tulun estadu salva ekonomia nasionál. Tanba, tuir informasaun hosi Banco Central Timor-Leste (BCTL) katak,  to’o 2030-35 Timor-Leste sei tama ba persipisiu fiskál ka enfrenta krize ekonomia. Ne’eduni, SEATOU tulun liuhosi hatama reseita hosi koima sira mak povu selu liuhosi uzu rai-estadu ilegál ka okupa espasu públiku sira ne’ebé la hetan autorizasaun hosi governu. Iha komunikadu refere, SEATOU mós curhat uito’an no husu atu sosiedade sira “krítika tenke membangun” no “krítika pozitivu”.

Hafoin akompaña tiha komunikadu emprensa ne’e, pesoalmente to’o iha konkluzaun ida katak, loos duni SEATOU ne’e represivu, hala’o lei tuir nia selera no dalaruma mós tolan-tomak (dekór) de’it lei, maibé la komprende sentidu hosi direitu (hukum). Saida mak SEATOU esplika iha nia komunikadu emprensa ne’e, refleta loloos natureza direitu represivu ( lee: artigu Armindo Moniz Amaral nian kona-ba Direitu Represivu). Karatér balun hosi direitu represivu mak, podér iha lei nia leten, uza podér hodi hanehan povu, interpretasaun ba direitu  tuir de’it selera mahukun nian no hala’o lei ho violénsia.  

Manifestasaun direitu represivu ne’e mak ita haree momoos iha SEATOU nia asaun sira. Dekretu lei ko’alia kona-ba fó koima ba ema sira-ne’ebé kontra bandu, maibé SEATOU ho ekipa halo fali asaun fora hosi lei hanesan baku-rahun vendedór dalan-ninin nia sasán. Ema sira-ne’ebé komete asaun bárbaru ne’e la responsabiliza tuir dalan legál. Ida-ne’e tanba, tuir direitu represivu, podér iha lei nia leten. No lei pro status quo ka sadere de’it ba podér.

Iha konteudu komunikadu tenta atu taka povu nia ibun ho liafuan sira “krítika tenke membangun, krítika tenke pozitivu, imi mak servisu fali tok” nst. Ida-ne’e hatudu de’it katak, SETOU la hatuur nia an nu’udar líder no la maduru, inklui la komprende moris iha ambiente estadu direitu demokrátiku. Liafuan no asaun sira hanesan SEATOU ko’alia no halo, uluk mós Soeharto uza iha ninia ukun bainhira T-L sei invade hosi Indonézia. Ba “interese dezenvolvimentu,” Soeharto uza aparellu estadu hodi ameasa povu bainhira povu krítika nia desizaun sira-ne’ebé laloos. Povu Timór barak sai vítima ba Soeharto nia asaun sira. Afinál, Soeharto nia karatér ne’e sei moris hamutuk ho Timor-Leste iha klima ukun rasik-an. Dalaruma, SEATOU hanoin katak dezenvolvimentu ne’e mak sidade moos, organizadu no saudavel de’it, maibé husik povu ki’ak, hamlaha, moras iha sidade organizadu ne’e nia leten.

Paradoksu & Krítika tenke “membangun” ala SEATOU

Tuir SEATOU katak, ita tenke tulun governu salva ekonomia estadu, nune’e ativista sira labele ko’alia de’it direitos humanos no umanidade, maibé mós hanoin dezenvolvimentu ekonomia. SEATOU hakarak salva ekonomia rai-laran, maibé iha sorin seluk, sira-nia ekipa mós duni vendedór ambulante sira-ne’ebé fa’an ka buka rendimentu hodi sustenta nesesidade moris loroloron nian (paradoksu iha ne’e).  

Iha konteudu komunikadu esplika katak, dezde 2019 to’o ohin-loron Prezidente Autoridade Munisípiu (PAM) Dili sesante inklui ekipa SEATOU halo avizu no fó notifikasaun ba povu sira mak hela iha rai-estadu no fa’an iha dalan-ninin, atu sai hosi fatin mak sira okupa. Tuir PAM sesante no SEATOU hanoin katak, avizu, fó notifikasaun no duni povu tun-sa’e, baku no sobu ne’e mak solusaun ideál ba povu nia moris hodi atinji moris di’ak, ka ho lian-seluk hasai povu hosi moris-ki’ak, hamlaha no moras. Mungkin iha SEATOU nia imajinasaun katak, fatin iha merkadu Manleuana no Taibesi ne’e luan loos hodi bele asegura vendedór sira ba fa’an iha ne’ebá. Maibé, nia la konsege imajina katak, maksosa sira bele ba sosa modo-tahan ruma to’o iha ne’ebá kalae? Imajina, ema hosi Tasi-tolu, tenke sosa modo-tahan to’o merkadu Manleuana ka to’o Taibesi? Tansá la identifika fatin dignu balun besik komunidade nia hela-fatin hodi harii mini-merkadu ruma atu tulun povu ki’ik no kbiit-laek sira hasa’e sira-nia rendimentu família liuhosi fa’an modo-tahan oan ruma? (foti ezemplu nu’udar referénsia Tais Market no merkadu aihan-lokál iha Lita Store nia oin).

Hanesan temi iha leten katak, se ita haree didi’ak, asaun sira hotu mak SEATOU halo ne’e la tuir saida mak hakerek iha Dekretu Lei nú 03/2024. Nia sansaun ba kontra ordenamentu ruma ne’e mak koima, la’ós baku-rahun ka estraga (lee: Artigu 05: nú.4 juncto artigu 06: nú.5).  Saida mak hakerek iha dekretu lei ne’e de’it, SEATOU la kumpri ona, sa tan ko’alia kona-ba Justisa no Benefísiu hosi lei nian ? (lee: Gustav Radbruch).  Bainhira ema krítika kona-ba desizaun hirak mak la refleta saida mak hatuur iha dekretu lei ne’ebé SEATOU uza iha nia atuasaun sira, SEATOU ho hirus hatán katak, krítika tenke membangun, krítika tenke pozitivu nst. Ha’u foin hatene katak, ternyata iha krítika membangun no krítika pozitivu. SEATOU husu ema sira krítika ne’e tenke membangun, husik SEATOU mak hatudu rezultadu barullu liuhosi sobu ema-nia uma, baku-rahun ema-nia sasán, duni vendedór sira nst. Ba dezenvolvimentu, tenke baku, tuku, duni, sobu, povu nia sasán sira arbiru ? Husi hirak-ne’e hotu, hatudu katak, SEATOU ho nia ekipa la komprende esénsia hosi krítika. Laiha krítika ida mak membangun. Krítika membangun (konstrutivu) ne’e contradictio in terminis.  Nune’e husu ba SEATOU ho nia ekipa lalika sente-an bainhira ema krítika. Sa tan curhat iha mídia. Ukun-na’in mak ema krítika, nia tersinggung, di’ak liu lalika ukun, no fó ba ema seluk ukun.

Ema sira mak krítika, anti dezenvolvimentu? Lae, ema la anti dezenvolvimentu. Dalaruma ukun-na’in ho nia aliadu sira mak prezume lais liu. Ema sira krítika ne’e hakarak dezenvolvimentu ida-ne’ebé ho karatér tenke pro povu, pro justisa no pro umanidade. Atu hateten saida? Tuir Harvey ho Henri Lefebvre iha The Right to the City dehan “direitu ba sidade konsidera povu la’ós sujeitu pasiva, maibé sujeitu ativa iha prosesu dezenvolvimentu nasionál” (Harvey: 2012). Hateke ba ida-ne’e, saida mak SEATOU halo konsidera povu nu’udar sujeitu pasiva, tanba ne’e mak hanoin katak halo de’it lei (karik la tuir ona interese ukun-na’in no oligarkia nia hakarak, revoga) no hafoin avizu no fó notifikasaun ba povu atu povu kumpri, sem povu diskuti lei ne’e favorese ba sira-nia interese ka interese osan-na’in (oligarkia) sira-nian?

Hosi desizaun hirak hotu ne’ebé governu halo konsidera povu nu’udar sujeitu pasiva iha dezenvolvimentu nasionál, ita bele to’o iha konkluzaun ida katak Sidade Dili ne’e dezeña ba interese osan-na’in sira-nian, la’ós interese povu marjinalizadu no oprimidu.  

Nota : Foto ne’e foti hosi facebook.

ÉTIKA DEONTOLOJIA NO TELEOLOJIA IHA KONTESTU ESTADU DIREITU DEMOKRÁTIKU

 

ÉTIKA DEONTOLOJIA NO TELEOLOJIA IHA KONTESTU ESTADU DIREITU DEMOKRÁTIKU

Hatán DM-3

Cesar Ferreira Amaral

Iha diskordánsia datoluk, David Martins (DM) rekoñese katak krítika nunka fó solusaun, hanesan saida mak ha’u hatuur iha ensaiu dahuluk. DM konkorda katak fó dalan ka solusaun liuhosi krítika ka konstrui liuhosi krítika. Ne’e parte pozitivu ida hosi dialétika ne’ebé la’o. Atu haloos katak, DM ko’alia de’it kona-ba “fó dalan”, ida kona-ba fraze “konstrui liuhosi krítika no solusiona liuhosi krítika” ne’e Daniel Dahkidae nia quotes (bele lee ha’u-nia hakerek daruak). Maski iha Diskordánsia daruak, DM nega Dahkidae, Rocky Gerung, dehan ha’u sasurut hotu lori mai, mas la kona DM nia maksud, maibé, ikus mai ternyata kona duni DM nia maksud. Tanba ne’e, tuir ha’u, diskusaun ba ida-ne’e “remata”!

Kona-ba koresaun paradoksu, regra estilístika no hermenêutica, dala ida tan DM aseita katak ha’u loos. Ha’u mós lakoi haloos ha’u-nia an maibé teoria mak dehan, katak sira labele haketak durante interpretasaun testu sá de’it. Maski DM duun-matak ha’u katak, ha’u mak hatene buat hotu no loos liu hotu (hatene buat hotu ne’ebé ema haree no mós la haree).

Iha dialétika, duun-matak ne’e nia tinan tuan de’it hanesan ho sivilizasaun umana (usia setua peradaban manusia). Hahú hosi Filózofu antiga sira, iha  sira-nia diáletika ema sempre tula liafuan sira hanesan ne’e ba malu. Maibé, ho firmeza no umildade sira dehan “ha’u só hatene de’it katak, ha’u lahatene buat ida” (Sokrátes) ( lee: Saidul: 2012: 15). Seluk dehan “ha’u ne’e, ema ne’ebé hadomi saber/sabedoria” (Pitágoras). (lee: Rahman: 2013). Ha’u aliña-an ho hanoin di’ak rua ne’e. Seidauk halo auto-proklamasaun ruma kona-ba ha’u maka hatene no loos liu hotu iha lalehan no rai. Nune’e, iha diskusaun ha’u lakoi uza nivel ka grau akadémiku sira, atu konsidera egaliter liu iha dialétika. Tan dalabarak, “autoridade” mós ema bele sadere ba nu’udar podér inteletuál ida hodi hateten no obriga ema atu fiar ba verdade ida (iha lójika, ne’e mós parte ida hosi logical fallacy). Iha filozofia, kontradisaun ba ideia ne’e buat normál ida, no iha pontu ida-ne’e mak problema filozofia ne’e mosu no filozofia hala’o nia servisu (lee: Wattimena: 2007: 16).

Étika no Krítika

Kontradisaun boot liu iha hakerek ne’e maka, krítika laiha ligasaun ho étika. Iha Filozofia, kontradisaun ne’e parte hosi filozofia koñesimentu (epistemolojia), la’ós filozofia estétika. Iha estétika laiha kontradisaun, tanba ko’alia de’it kona-ba “di’ak/furak no aat/lafurak”.  Iha filozofia arte, beleza ne’e indiskutivel. Ita rona prinsípiu sira hanesan “de gustibus non est disputandum” (imposivel ita debate kona-ba selera). Maibé iha espistemolojia ka iha koñesimentu, katak, ita bele determina no diskuti se koñesimentu ida loos ka sala, bazeia ba kritériu ne'ebé konkorda hamutuk (konkordánsia komum), maski kritériu sira balun provizóriu de’it. (lee: Ignas Kleden: Sd:1).

Iha definisaun ne’ebé ha’u uza iha hakerek dahuluk, defini étika nu’udar siénsia ida. Signifika nia iha metodolojia, métodu, teoria, prinsípiu no buat barak seluk (se ita lee siénsia, ita hatene definisaun siénsia ne’e saida?). La’ós de’it ida-ne’e, ha’u foku mós ba étika deontolojia (Immanuel Kant).  Maski nune’e, iha diskusaun DM lakoi atu haree ida-ne’e no ligasaun ho kontestu estadu direitu. DM uza kestaun étika (moralidade no etiketa ka étika teleolojia) nian hanesan (apa yang harus ku lakukan, apa yang bernilai, dan apa arti kata baik?) hodi koloka fila-fila atu ha’u tenke hatán, maski ida-ne’e la’ós kontestu mak ha’u ko’alia iha hakerek dahuluk (ne’ebé ha’u konsidera extra dictionem, ka lian-seluk fora da área cobertura).

Iha hakerek dahuluk, ha’u-nia foku iha étika públika. Ida-ne’e laiha relasaun ho “di’ak/baik no aat/buruk” (étika teleolojia) maibé “loos no sala” (étika deontolojia). Di’ak no aat iha aksiolojia (étika teleolojia) baibain laiha indikadór ne’ebé klaru hodi sukat. Maibé, iha étika públika (kontestu estadu direitu) hahún ba étika deontolojia “loos no sala” nia indikadór klaru, mak norma jurídika sira (Konstituisaun, lei, dekretu lei to’o kódigu konduta sira) ne’ebé sosiedade konkorda hamutuk. Hanesan saida mak Ignas dehan: “Etika deontologist menunjukkan peranan manusia dalam menetapkan apa yang dianggap sebagai benar dan salah (bukan berdasarkan tujuan yang bersifat pragmatis atau  ontologism, tetapi berdasarkan persetujuan dan konsensus bersama). Hukum positif adalah contoh suatu etika deontologis”. No nia mós hatututan katak se direitu hahún ba étika teleolojia maka, prinsípiu sira direitu pozitivu nian sei nakukun/laiha serteza (kalau hukum didasarkan kepada etika teleologis ini maka asas hukum positif justru menjadi kabur) (lee: Ignas Kleden: Sd: 2-3).

Tuir DM nia hanoin katak, definisaun hotu-hotu bele uza iha kontestu sá de’it, tan ne’e mak DM raut definisaun sira hosi livru-8 ne’ebé proklama fila-fila, atu ha’u tenke rekoñese. Maibé ida-ne’e laloos. Sá tan definisaun sira kona-ba étika rasik, ne’ebé sai diskusaun hosi filozófu sira to’o oras ne’e, liuliu iha miléniu rua ikus ne’ebé diskuti kona-ba étika teleolojia (di’ak no aat) no deontolojia (loos no sala). (lee: Ignas Kleden: Sd:1).

Iha estadu direitu demokrátiku, norma ne’ebé aas liu hodi defini kona-ba saida mak ukun-na’in ka órgaun estadu sira, (ezekutivu, lejizlativu, judikativu) tenke kumpri nu’udar devér atu halo ne’e  maka, norma jurídika sira (moralidade públiku). La’ós norma relijiozu, kulturál ka tradisionál sira (moralidade privadu). Definisaun hotu-hotu iha norma jurídika sira (Konstituisaun, lei, dekretu lei, nst) ne’é hatuur “entendimentu” klaru kona-ba oinsá interpreta Konstituisaun, lei nasionál ka internasionál ruma. La hanesan ho étika iha kontestu (di’ak/baik no aat/buruk) ne’ebé DM ko’alia fila-fila iha nia pergunta no afirmasaun sira, ne’ebé laiha “entendimentu” komum, no kada parte hosi sosiedade (klan, grupu, klase, nst) ko’alia di’ak/baik no aat/buruk tuir idaidak nia versaun. Nu’udar ezemplu, bainhira iha ratifikasaun ba tradatu internasionál ruma, estadu-parte sira tenke iha “entendimentu” hanesan ba artigu ka provizaun sira, hafoin nia bele vinkula legalmente. Lae maka sei hela de’it ho “rezerva” tanba nia kontraditóriu ho ita-nia kondisaun ka kontestu sira (sosio-kulturál, antropolojia, jurídika nst).  Ida-ne’e atu hateten saida? Katak, la’ós definisaun sira hotu uza iha kontestu estadu direitu ne’ebé sai norma jurídika hodi defini kona-ba “loos no sala”  hodi orienta inklui avalia desizaun públiku (public policy) sira.  

Kona-ba krítika tenke iha étika? Nafain ha’u dehan, la presiza. Kona-ba krítika parte hosi étika, nafatin ha’u dehan lae. Krítika ne’e atividade rásio (inteletu) nian. Rasio/hanoin, pensamentu ne’e livre, labele limita nia ho baze ruma, sa tan ho baze ka prinsípiu étika ka morál ruma. Ne’e hanesan Salvador Silva nia analojia karik, “ita hanoin ne’e boot loos hanesan Tsunami, maibé ita kesi nia ho baze étika ruma maka, hanesan bainhira Tsunami mosu karik, ita husu Tsunami atu halai tuir de’it estrada. Labele halai ka sulin arbiru”.

DM hatene, tanba lee livru barak (livru-8 ne’ebé temi fila-fila). Iha teoria étika, etikawan sira hatete, doutrina ka korrente pensamentu (autór balun bolu ideolojia) lubuk ida mak influénsia teoria kona-ba étika “di’ak no aat”. Ha’u sita balun iha ne’e; “individualizmu, liberalizmu, marxizmu, sosializmu, altruizmu, pragmatizmu, utilitarianizmu” no “isme/izmu” seluk tan. Kada “izmu” hirak-ne’e sira iha sira-nia prinsípiu ka baze rasik hodi orienta sira-nia moralidade ka asaun (lee: Handoyo, et.al:2016: 15-31). Pergunta simples, baze ida-ne’ebé mak DM uza hodi liga ho krítika? Ka iha ha’u-nia kontestu karik, baze ida-ne’ebé mak uza hosi sukat “di’ak no aat” iha kontestu desizaun públiku ligadu ho “izmu” hirak mensionadu?

Iha hakerek DM nian dehan étika ho morál hanesan, tan ne’e mak kahur pergunta étika ho morál hamutuk. Atu hateten, étika ho morál nia nivel la hanesan. Étika nia nivel ne’e siénsia, morál nia nivel ne’e doutrina/ajaran, norma, kostume balun ne’ebé orienta sosiedade nia moralidade kona-ba di’ak. Étika hakat liu ida-ne’e, étika kestiona fali baze morál hirak ne’e ho métodu sientífiku nian, tan ne’e mak iha filozofia hanaran, filozofia morál.  Hanesan Suseno dehan: “etika merupakan ilmu atau refleksi sistematik berkaitan dengan pendapat-pendapat, norma-norma, dan istilah-istilah moral. Dalam arti yang lebih luas etika diartikan keseluruhan mengenai norma dan penelitian yang dipergunakan oleh masyarakat untuk mengetahui bagaimana manusia seharusnya menjalankan kehidupannya” (lee: Suseno: 2001: 06). Iha kontestu ida-ne’e Suseno ko’alia étika iha nivel siénsia nian. Liafuan xave nu’udar indikadór hodi identifika katak ne’e siénsia mak; “refleksi sistematik”, “penelitian”. Hirak ne’e nu’udar atividade siénsia nian.

DM uza teoria “etika kebijaksanaan” Suseno nian hodi tenta atu liga ho krítika, atu dehan, krítika ne’e tanba ema matenek mak halo, tan ne’e labele uza ain-tuur hodi krítika.  Se nia uza ain-tuur mak krítika signifika la’ós krítika, ou ho lian-seluk ema beik mak krítika ne’e la’ós krítika. Se ema ruma krítika desizaun públiku, nu’udar ezemplu, toba iha tee-laran nu’udar espresaun krítika ruma, berarti ema ne’e la bijak no ne’e la’ós krítika? (tanba tuir DM imposivel ema bijak/sábio, halo ida-ne’e?), ka raut lixu ba soe iha edifísiu admistrasaun públiku nu’udar aktu protestu ba ukun-na’in, ida-ne’e la bijak no la’ós krítika? Kebijaksanaan ida Suseno ko’alia ne’e, iha ka lae indikadór hodi sukat aktu desizaun públiku ruma ne’ebé bijaksana ka la bijaksana?

DM mós hamosu kestaun no kestiona ha’u-nia afirmasaun hanesan: “esforsu, atitude filozófiku, nunka satisfeitu, nebé CFA hatuur iha Krítika ho Krítiku ne’e laos atividade kebijaksanaan? Ba ha’u atividade sira nune’e, atividade kebijaksanaan”. Loos, ne’e atividade buka sabedoria ruma, no natureza sabedoria sira hanesan ne’e ita ko’alia iha kontestu filozófiku (amor pela sabedoria ou amigo da sabedoria) (lee: Reale. M: 2007). La’ós étika (iha sentidu kloot; morál) hanesan Suseno dehan. Hanesan Suseno rasik dehan, iha Étika Kebijaksanaan katak  “Buat ne’ebé halo diferensa ema ida hosi ema seluk mak hahalok di’ak no aat, ka ema matenek no beik”  (Suseno: 2001 :214). Distinsaun entre ema matenek no ema beik maka’as tebes, porezemplu iha sosiedade Java. Sé mak buka tuir ninia hakarak, ne’ebé hanoin de’it atu satisfás ninia nesesidade egoísta rasik, ida-ne’e konsidera ki’ik no infeliz. Ka ho lian-seluk, la’ós bijaksana.

Lójika “kebijaksanaan” ne’ebé sita iha leten, la kontestuál ho demokrasia moderna. Tanba, iha demokrasia moderna konsidera ema hotu hanesan (laiha beik no matenek). Ne’eduni, krítika ne’e direitu sidadaun hotu-hotu nian, la'ós de'it sira ne'ebé matenek ka “bijaksana”. Demokrasia mai ho premisa ida katak, ema hotu-hotu matenek. Nune’e ita fó fiar ba ema hotu hodi foti desizaun polítika liuhosi eleisaun ne’ebé baibain hala’o kada períodu. Karik, ita dehan ema beik, maka ita mout iha demokrasia versaun Aristóteles nian iha Athena (idade antiga-antes Kristu). Tuir Aristóteles, la’ós ema hotu konsidera nu’udar sidadaun ka membru (polis; sidade-estadu). Mane sira mak idade-boot ne’ebé iha koñesimentu (matenek) no riku mak konsidera nu’udar membru polis no sira de’it mak iha direitu atu partisipa iha vida polítika, livre atu espresa ideia no desidi desizaun públiku ruma. Enkuantu, feto, atan no labarik sira konsidera de’it nu’udar (oikos = família/uma-kain) ne’ebé laiha protesaun hosi lei sá de’it no laiha direitu i konsidera nu’udar servidór ba membru polis sira. (lee: Forum Mangunwijaya III: 2009: 4). Se ita nafatin kaer hanoin hirak-ne’e nu’udar baze mak, signifika ita terjebak iha referénsia tuan sira no primitivu.

Hosi esplikasaun hirak iha leten atu hateten,  krítika la’ós parte hosi étika. Nia natureza destrui/bongkar sá de’it, uza hanoin/rasio/ lójika ( nu’udar atitude filozófiku ida) hodi halo diagnóstika, no hanoin ne’e rasik labele limita ho prinsípiu étiku sá de’it. Tanba, hanoin bele hakat liu saida de’it, inklui konkordánsia komum sira. Ho sentidu katak, se konkordánsia komum ruma, norma jurídika sira-ne’ebé nia prinsípiu ka objetivu sira kontraditóriu (entre serteza, benefisiu no justisa) no la lori justisa ba povu, nia merese krítika. Ita bele krítika morál, relijiaun, literatura, polítika, filozofia, artistíka nst, ne’ebé ita-nia rásio seidauk simu. No dalan atu krítika barak tebes, bele nonok, ko’alia, hakerek, espresa liuhosi arte, múzika, manifestasaun nst.  Iha kontestu desizaun públiku, baze ba krítika mak lójika, “loos” no “sala” ne’ebé hatuur iha konkordánsia komum sira, la’ós “di’ak no aat”. Uza lójika hodi haree no halo diagnosa, se desizaun sira banati ba prinsípiu sira estadu direitu demokrátiku nian ka lae?