HANOIN HIKAS “MASAKRE SETEMBRU NEGRO” SUAI

HANOIN HIKAS “MASAKRE SETEMBRU NEGRO” SUAI

Hakerek Na'in : Erri Ferreira

Timor-Leste ne’ebé koñesidu iha komunidade internasionál ho nia identidade Repúblika Demokrátika Timor-Leste- RDTL, ne’ebé ba daudaun ne’e halo ona nia aniversário ba nia ukun rasik-a’an nian ba dala sanulu resin lima, bainhira restaura hikas nia ukun rasik-aan iha loron 20 fulan maiu tinan 2012. Antes hakat mai faze ida ne’e, rai ki’ik ne’e hakat liu faze metan nian ne’ebé naruk, husi kedas dominasaun Olandés, okupasaun Japonés, Portugués to’o mai iha indonézia nian.  Hanesan haktuir iha istória ukun rasik-aan nian, Portugal ukun durante tinan 450, indonésia durante tinan 24 no Japanes antes Portugal ukun, maizomenus tinan 1942 i Olandés maizomenus tinan 1613. Durante okupasaun ne’ebé naruk husi rai seluk, Timor-Leste nunka hetan rekoñesimentu ba nia ezisténsia no no nia sofrimentu husi rai seluk. Maibé hafoin iha okupasaun husi invazor indonézia nian, nia konsege hetan rekoñesimentu ba nia luta, maibé la’ós Indónezia halo buat diak ruma iha rai ida ne’e, mas pelo kontrariu sira hamosu masakre oi-oin hasoru povu no rai ida ne’e. Hahú kedas hus Masakre Santa Krus to’o masakre sentembru Negro Suai.

Masakre Setembru Negro Suai (06 de setembru 1999), ne’ebé dadaun ne’e povu hotu komemora nia lutu metan nian ba dala sanulu resin-hitu, lori povu no sarani Timor-Leste, liu-liu suai nia oan sira, hanoin hikas trajédia inesperadu ida ne’ebé hamate sarani ka povu suai oan no Timoroan sira seluk atus resin hamutuk no Bibiatan Uma Kreda Katólika nian nain tolu; Pe. Hilario Madeira, Pe. Farncisco Soares no Pe. Tarcicios Dewanto. Povu no Na’i Lulik nain tolu ne’e hetan oho husi milisia pro intregrasaun iha Igreja Ave Maria Suai. Mate hirak ne’e, ohin loron ita só selebra de’it sira nia mate ka lutu, no ita la iha kbi’it atu dada fila sira nia mate. Maibé nu’udar Povu no Jerasaun foun senti orgullu tamba sira nia mate ida ne’e, bele lori ita atinji ita nia independénsia totál iha 2002.  Masakre ne’ebé hamosu husi Milisia pro-integrasaun, baihira rona publikasaun ba rezultadu refrendum iha 04 de setembru 1999. Milisia sira hetok namanas, bainhira rona katak Timor-Leste hela de’it loron atu kaer rasik nia kuda talin.

Ohin, Timor-Leste kaer rasik nia kuda talin ka ukun rasik-a’an ona, Konta mós ho Pe. Nain tolu no sarani lubuk ida ne’ebé mate iha masakre setembru negru suai. Inan, aman, família no Pe. Nain tolu nia mate, ami sei hatu’ur no haktuir husi jerasaun ba Jerasaun katak imi mak Martíres da Pátria rai ne’e nian, imi mak matadalan ba lia-lós, no imi mak matadalan ba ami jerasaun atu kontinua luta hasoru injustisa sosiál ne’ebé mosu iha ita nia rai ida ne’e. Ohin hela de’it ona istória imi nia naran, maibé naran ida ne’e sei morin nafatin ba nafatin to’o ita ba hasoru malu fali ha loron ikus. Ohin ba dala sanulu resin hitu povu ida ne’e hanoin hikas lutu metan nian, ka trajédia ida ne’ebé ami hotu la hanoin atu akontese. Maibé ami fiar katak ne’e mak Lulik na’in nia Planu ba Timor-Leste nia Ukun Rasik A’an.  Ami nafatin konsienti katak “IMI NIA MATE MAK AMI NIA MORIS”. Deskansa ho Hakmatek Iha Na’i nia Kadunan Santu.