PAPEL ÉTIKA IHA ERA KOMTEMPORANEA: ANÁLIZA FILOZÓFIKU IHA KONTEXTU TIMOR-LESTE

PAPEL ÉTIKA IHA ERA KOMTEMPORANEA: ANÁLIZA FILOZÓFIKU IHA KONTEXTU TIMOR-LESTE

Hakerek Na’in: Erri Ferreira, Finalista  FFCH-UNTL.

Étika, konseitu ida ne’ebé mosu kedas iha era antiga, liu-liu iha periodu sokrátiku nian. Sokrátes, Platão no Aristóles maka ko’alia no define maka’as konaba konseitu ne’e rasik. Hafoin liafuan ida ne’e sai dezenvolve liu iha ohin loron ka era kontemporanea ne’e. Konseitu ida ne’e lafoun ona iha sosiedade hotu nia tilun, maske sosideade balun seidauk hatene ho lolos konaba saidá maka étika rasik. Liga mai iha kontextu Timor-Leste nian, liafuan ida ne’e babain ita rona no ko’alia barak liu iha sosiedade relijiozu sira ka iha parte relijiaun nian. Padre, Madre, Leijus to’o katekista sira, sira hotu ko’alia maka’as konaba étika, liu-liu étika liga ho moral. Sira hotu hanorin ema hotu atu la’o tuir dalan los ka labele halo buat a’at ka kontra Na’i Maromak nia hakarak ka Ukunfuan.La’os de’it sosiedade relijiozu maka ko’alia maibé sosiedade baibain ne’ebé eziste ko’alia no implementa ona konaba konseitu ne’e, maske balun seidauk konsiente ho lolos.

Konseitu ida ne’e, ohin loron hetan sobu husi dezenvolvimentu siénsia, média no teknolojia. Ho prezensa média no teknolojia hamonu ka halo degaradasaun moral ba sosiedade rasik. Sosiedade ne’ebé uluk liu moris iha kultura metin ohin hamate ona ho teknolojia rasik.

Antes ita ba hateke klean konaba konseitu Étika nia ligasaun ka nia papel iha era modernu ne’e, dahuluk liu ita presiza define uluk konaba konseitu étika rasik. Ita hahú ho perguntas hanesan; saidá mak étika? Atu hatene definisaun ne’e ita ba konfere hamutuk livru ka disionariu balun ne’ebé mak define konaba konseitu ne’e rasik.

Hanesan haktuir iha Livru Ética deontologia(2014) iha pájina 7 define étika hanesan; étika mai husi lian grego “ethos”, signifika karakter, ka modo de ser. Ka simplika liu katak étika hanesan manifestasaun ema nian liu husi nia modo de agir, ka oinsá ema ida hala’o nia asaun tuir normas ne’ebé sosiedade estabelese ona. Sorin seluk, hateke husi lidun filozofia nian dehan katak étika hanesan ramu ida husi filozofia nune’e mós hanesan siénsia ida ne’ebé estuda konaba moral.  Hahún ba ida ne’e, ita hateke no halo análiza krítiku mai iha realidade global ohin loron nian mosu tentativa bo’ot ne’ebé mai husi partes oi-oin no diferente hodi koko hamonu  no balun komesa hamonu dadaun étika ka moral ema ida nian iha sosiedade nia le’et. Kauza prinsipal ne’ebé mak destroi prezensa  étika ema nia nian maka hanesan; 1. Pluralidade Kultural  no 2. Media no Teknolojia. Mosu kultura oi-oin sai obstakulu bo’ot ba ema idak-idak atu manifesta nia étika ho lolós. Razaun fundamentu maka ema dúvidas atu la’o tuir kultura ka normas ida ne’ebé. Sorin seluk, prezensa média no teknolojia, hafasil no hala’is ema atu lao tuir realidade kontraditoria ne’ebé fo husi teknolojia rasik. Hanesan realidade ohin ita observa, prezensa média no teknolojia hetok halo degrasaun moral maka’as liu ba sosiedade. Ezemplu konkretu maka moral sosiedade Timor nian hanorin katak ema labele hata’is bikini ka rei malu iha fatin publiku sira, maibé ohin pelo kontrariu ema hare’e husi média ema rai seluk uza no halo buat hirak ne’e, ema rasik imita hodi halo inkulturasaun sai kultura foun ida. Sorin seluk hanesan ita hatene ema halo bayi tabung, ka ema junta esperma hamutuk ho ovulu feto nian hodi produz ema ida, maibé tuir lolos ema ne’e bele hetan liu husi rezultadu  feto no mane ida kazal. Ita mos bele hateke husi parte seluk hanesan, ema halo bombas atomikas oi-oin hodi ba oho ema seluk, no ema nunka respeita ema seluk nia vida.

Hahún ba problema hirak ne’e hotu maka etika ohin loron tenki hola papel importante ida hodi mantein nafatin moral hirak ne’ebé sosiedade kria tiha ona. Sosiedade hotu; Estadu, sosiedade sivil, igreja no ema hotu tenki hatu’ur ho lolos moral hirak ne’ebé kria tiha ona hahú kedas husi tempu bei-ala sira nian. Ema hotu iha responsabilidade atu manifesta tuir normas saida maka estabele ona iha sosiedade nia le’et. No sosiedade hotu tenki konsienti ho lolós oinsá uza média no teknolojia ba buat ne’ebé pozitivu hodi labele kontra ka trai valores morais no kulturais sira ne’ebé sosiedade kria tiha ona. Edukasaun hola papel importante atu hanorin no sosializa edukasaun sivika ba ema hotu, nune’e ema hotu bele hasoru dezafiu bo’ot moris nian ho responsabilidade no digno.