To’o bainhira “Lialoos” bele hetan fatin iha universu ida ne’e?

To’o bainhira “Lialoos” bele hetan fatin iha universu ida ne’e?

Hakerek Na’in : Erri Ferreira, Universitáriu Finalista iha FFCH-UNTL

Iha semana hirak liuba (21/08/2017), iha sidade Díli Kapitál sentrál nasaun Timor-Leste nian mosu polémika boot ida. Universitáriu hotu ne’ebé hamahan-an iha movimentu ida ne’ebé hanaran movimentu universitáriu Timor-leste ka ho nia abreviatura MUTL hala’o manifestasaun hasoru makaer ukun lejislativa ka Parlamentu Nasionál (PN) relasiona ho dekretu lei ba Lelaun Prado ne’ebé hasa’i husi PN rasik. Manifestasaun ne’e hala’o husi  universitáriu sira hotu ne’ebé estuda iha Universidade Públika no Privada sira iha Timor-Leste, ho nia razaun fundamentu mak diskorda totál ho rezolusaun refere. Husi situasaun ida ne’e, iha mundu ida ne’e natureza no povu kbi’it laek sira ho lian monok sai sasin fila-fali ba lialoos ne’ebé ukun-na’in sira hafalsu no subar ho lia bosok uza sira nia Poder.

Uluk liu (idade antiga), iha iha Atena, Filózofu famozu ida Naran Sokrátes ko’alia no defende ona kona-ba lialoos, nia hanorin ema hotu atu hadomi no hatene kona-ba lialoos, maibé ema mak iha poder oho nia ka fó pena de morte (liuhusi haruka nia hemu venenu) tan sira konsidera nia hanesan ema ne’ebé hanorin lia-bosok. Mas nia simu ho liman rua pena de morte ne’e ho hamnasa maski nia hatene katak saida mak nia hemu ne’e venenu. Iha Indonézia eis Governadór Jakarta ( AHOK ) mós halo hanesan saida mak Sokrátes halo, maski diferente uito’an iha nia “prosesu”, mas nia finalidade hanesan de’it atu defende lialoos, maibé ema mak iha poder uza sia nia nia poder hodi hamonu sentensa ba AHOK ho pena prizaun tinan rua, no nia simu pena ne’e ho fuan maski nia hatene katak nia la sala.

Ohin iha Timor-Leste, akontesimentu admiradu ne’e akontese dala ida tan.  Situasaun ne’e mosu bainhira estudante universitáriu sira halo manifestasaun hodi rezeita ba rezolusaun ka dekretu lei Lelaun Prado ne’ebé halo husi PN, hodi halo lelaun ba Prado membru Parlamentu Nasionál lejislatura datoluk ho montante osan $8.000.00, maske folin Prado refere hola ho osan povu nian kuaze $63.000.00 dolar amerikanu. Universitáriu sira diskorda ho lelaun ne’e no konsidera lelaun ne’e hanesan traisaun ba prinsípiu Luta libertasaun nasionál no konseitu “Repúblika Demokrátika”. Afirmasaun husi Universitáriu sira hodi kontra no rezeita rezolusaun ne’e, hetan hapara husi PNTL sira liu husi tiru “GAS AIR MATA”. Objetu ida ne’e (gas air mata), sai objetu prinsipál husi makaer lei no ordem sira hodi hamate no hapara foinsa’e hirak ne’ebé defende no hakilar kona-ba lialoos. Povu nia oan lubuk ida mak sofre ba akontesimentu ida ne’e, maibé sira ne’ebé iha poder finjidu hodi lahatene, no sira nafatin julga katak foinsa’e mak sala. Ho sira nia poder sira kaer foinsa’e ka manifestante nain sanulu resin-tolu (13) hanesan porta-vóz Miguel Arcanjo Moniz da Silva no sira seluk hodi halo detensaun durante oras 72 iha sela PNTL nian, no mós halo aprezentasaun periódika ba iha Tribunál ka estasaun Polísia ne’ebé detidu sira hela besik.  Sira nain 13 simu desizun Juíz nian hodi hatudu ba mundu dala ida tan katak istória no Martíres da Pátria sira mak sei sai sasin ba lialoos. Loron ruma lialoos sei revela-an ba universu ida ne’e katak nia mak lialoos duni.

Observasaun ki’ik liu ne’ebé ita bele nota husi situasaun ida ne’e maka lialoos nafatin habobar husi hirak ne’ebé kaer ukun. Ema nunka fihir lialoos ho nia natureza rasik. Sira balun kronta no trai esénsia lialoos hodi hateten de’it “Ya Pak”, tan sira tauk lakon poder.  Maibé universitáriu sira nafatin hatuur valores no esénsia mundu akadémiku nian ne’ebé neutru, imparsiál, apartidarismu no krontrolu sosiál hodi nafatin kontrola injustisa sosiál ne’ebé mosu iha povu nia leet.

Hateke ba realidade ne’e, hamosu pergunta lubuk ida hanesan; Sé mak Na’in ba poder? Tanba sá lialoos nunka mais loos? Sé maka bobar lialoos ne’e? Universitáriu ka Makaer Ukun sira? Tanba sá tenki kria Justisa sé ita nafatin bobar lialoos ho liafalsu sira? Justisa ne’e ba de’it ema ki’ik sira ka ba ema hotu-hotu?

Kestaun hirak ha’u kestiona leten, sai nu’udar kestaun refletivu ba makaer ukun ka lei no ordem sira atu hateke hodi halo análiza konxiénsia hodi labele nafatin trai esénsia lialoos. Tan sé ita fihir ba identidade rai doben nian “Repúblika Demokrátika” katak poder ne’e iha povu nia liman, signifika katak povu maka eleje imi ba ukun iha Uma Fukun Lulik Povu nian. Neduni atu halo buat ruma karik labele hanoin de’it imi nia hedonia isin nian, maibé hanoin mós ami povu sira. Labele hanoin de’it imi nia família sira, maibé ema hotu. Sorin seluk husu ba makaer ukun sira atu ta’u aas prinsípiu libertasaun nasionál, hodi labele halo traisaun ba povu no rai ida ne’e.  Sé hamosu justisa karik ba ema hotu, la’ós ba de’it povu ki’ik no imi livre husi justisa hodi hamosu injustisa.

Ikus hakarak atu husik hela mensajén simples balun ba ha’u nia Na’i Ulun sira katak, ohin iha mundu ida ne’e imi bele habosok lialoos ho imi nia poder, imi bele habosok lialoos hodi hetan konfiansa nafatin husi ema seluk, maibé keta haluha mós katak rai ida ne’e la’ós eziste hanesan ita fila ita nia liman tanen, maibé eziste ho ran no ruin Martíres da Pátria sira nian. Maski imi seidauk konxiente ba lialoos, maibé loron ruma lialoos sei hatudu-an ba rai ida ne’e liuhusi istória hodi dehan katak nia mak loos duni!

Parabens MUTL

Viva Universitáriu Timor-Leste

Viva Povu Maubere

Viva RDTL

Abaixo Dec. Lei Lelaun Prado

Abaixo Mafiozu no kanteen sira