RELASAUN ENTRE EDUKASAUN NO ÉTIKA MORÁL

RELASAUN ENTRE EDUKASAUN NO ÉTIKA MORÁL

Image; Google.

Hakerek-na'in: Cesar .F. Amaral, Universitáriu Finalista FFCH-UNTL

Iha era milleniu daruak ida ne’e, ema hotu hakesi-an ba siénsia sira ezata (naturais/teknolojia) no siénsia tékniku sira seluk. Ema bele halo buat oioin ka buat hotu ne’ebé uluk ema so mehi de’it, mas ohin loron ema bele haree rasik ho nia matan liuhosi televizaun buat hotu ne’ebé akontese iha nasaun seluk. Problema hotu ne’ebé uluk ema rezolve han tempu bele to’o tinan, ohin loron ema bele rezolve de’it iha minutu ida nia laran, tan hetan ajuda hosi teknolojia sira ne’ebé avansadu; ezemplu konkretu mak operasaun komputadór sira hodi hala’o servisu lorloron, nst.

Ohin loron ema bele manipula nia maluk seluk liuhosi siénsia no teknolojia sira, ema bele halo ema liuhosi forma deit selúla ida junta ho selúla seluk no sai ema, no ema la presiza kaben. Feto sira ne’ebé lakoi kous nia empresta deit ema ka feto seluk nia kabun ka knotak hodi kous ajuda. Matenek-na’in sira halo bombas atómikas oioin hodi oho ema seluk, estraga meiu-ambiente nst. Ema hotu ohin loron moris previlejiadu tan hetan tulun hosi siénsia no teknolojia. Edukasaun avansadu tebes iha mundu ohin loron.

Relasiona ho ida ne’e ita hateke mai ita nia nasaun doben ida ne’e , ohin loron ita hotu hetan influénsia boot (tantu pozitivu no negativu) hosi siénsia no teknolojia. Labarik ki’ik ne’ebé ho idade tinan rua ou tolu hatene ona kaer telemóvel, halimar Facebook, Twitter, Whats aap, nst. Perguntas mak ne’e “liuhosi influénsia hirak ne’e hotu, tebes duni ka ema hotu moris di’ak ?” se ema hotu seida’uk moris di’ak, saida mak ita atu halo hodi bele moris di’ak ? Moris di’ak iha ne’e koalia kona-ba kontextu étika no morál la’ós moris di’ak em kontextu ekonómiku. !

Ne’eduni liuhosi espasu simples ida ne’e hakarak lori ita ba haree hamutuk oinsá relasaun entre eduksaun no étika morál, tuir saida mak hatuur no hakerek iha kraik .

I.    Definisiaun EDUKASAUN, ÉTIKA no MORÁL

Edukasaun konseitu ida-ne’ebé luan tebes, ne’eduni iha ne’e só sita deit definisaun balun ne’ebé ha’u konsege hatene maka edukasaun engloba prosesu “aprende” no “hanorin”. Nune’e mós étika hanesan termu ida-ne’ebé mai hosi lian grego, signifika “karakter , modo de ser” no iha lian latin“mos” (singular) no “mores” (plural) ne’ebé signifika “costume, toman ka tradisaun”, no hosi ida ne’e maka mosu termu ka palavra “Morál”. Ne’eduni simplifika de’it katak étika hanesan manifestasaun ka asaun ema ka individu ida nian ho nia modo de ajir ka modo de ser rasik.

Morál  termu ida ne’ebé hanesan haktuir iha leten katak mai hosi lian latina “Mores”siginifika ábitu  costumes ka tradisaun. ita ko’alia “Morál”, ita koalia kona-ba Normas, regras ne’ebé hatuur ka kria hosi sosiedade rasik, no ema hotu fiar no la’o tuir.  Nune’e simplesmente ita bele define morál hanesan konjuntu hosi atitude ema nian nebé relasiona ho costume no regras sira ne’ebé estabelese hosi sosiedade ida.

II. Relasaun entre Edukasaun no Étika no Morál

Bazeia ba definisaun ne’ebé mensiona iha leten, liuliu ba definisaun edukasaun nian ne’ebé dehan “hanorin no aprende” maka edukasaun iha relasaun forte tebes ho étika no morál. Edukasaun hola nia papél ho rigoroju oinsá atu hanorin ba ema kona-ba oinsá ema bele manifesta nia hahalok ho maneira ka modo de ser ou modo de agir rasik tuir morál ka regras sira nebé hatuur ona iha sosiedade nia leet ho loloos.

Haree ba situasaun reál sosiedade Timor-Leste ohin loron, bele konsidera akontese degradasaun morál ne’ebé boot, bazeia ba saida maka haktuir iha introdusaun. Ema manifesta nia hahalok tuir nia hakarak rasik, no haluha normas ka regras morais sira ne’ebé hatuur iha sosiedade ka komunidade nia leet.

Edukasaun ba étika no morál la’ós deit akontese ka hanorin deit iha eskola no universidade sira ka liuhosi edukasaun formál deit , maibe mós haforte no hahú kedas hosi uma laran (edukasaun familiár). Família tenki hola papél importante oinsá atu eduka, hanorin, transmite costume no ábitu sira ne’ebé eziste iha komunidade nia leet, hodi bele hakbi’it integridade no morál pesoál ka individu nian no mos sosiedade nian iha fatin ne’ebé loos ho loloos.

Liga ba introdusaun iha leten, ha’u hakarak klarifika liutan katak, iha idade ka era Post-modernizasaun ida ne’e ema hotu ne’ebé ho koñesimentu  aas laiha étika ba siénsia (bioética)ne’ebé sira estuda ba. Exemplu konkretu maka ohin loron ema bele halo aimoruk oioin hodi oho no hamate nia maluk seluk, ida seluk maka ema bele halo bombas atómikas oioin bele hodi halo funu no estraga ema nia vida,estraga meiu-ambiente nst, ema komesa daudauk la tau importánsia ba morál, halo abortus oioin, halo sex livre ho sira nia vontade rasik, violasaun no abuzu seksuál, no ema la tau importánsia ba vida. Sira hotu ne’ebé akontese nia kauza maka edukasaun hosi família no sosiedade seidauk forte oinsá bele hanorin ema kona-ba étika no morál. Kauza seluk ida maka ema idaidak seidauk iha konxiénsia ba nia an-rasik ( nia ne’e sé ?) kauza seluk mós maka iha siénsia sira la hanorin étika siénsia ka bioétika, no iha mós kauza seluk tan ne’ebé mak hamosu efeitu sira ne’e.

Relasiona ho sira ne’e hotu maka edukasaun hakarak ka lakoi tenki hanorin, transmiti ba ema idaidak kona-ba étika no morál,  étika siénsia, étika deontoloja nian no sira seluk, hodi nune’e ema hotu bele uza sira nia manifestasaun ba sira nia morálidade ho loloos no hatuur-an tuir nia fatin, no iha konxiénsia duni kona-ba sira nia an-rasik.

III. Sintéze

Bazeia ba konteudu tomak ne’ebé haktuir ka hatuur iha leten maka, iha ne’e hakarak hasa’i no foti de’it sintéze ida katak edukasaun no étika i morál iha relasaun ida ke forte no rigoroju tebes. Edukasaun hola nia papél oinsá bele hanorin, hodi ema bele aprende kona-ba étika no morál rasik nune’e ema bele konxiente ba nia an-rasik. Núne’e mos Morál hanorin ema oinsá atu lao tuir nia kostume no ábitu sira ne’ebé eziste. Atu lao tuir morál no ábitu sira ne’e hotu maka ema idak-idak iha konxiénsia oinsá uza nia modo de ser ou modo de agir rasik ho loloos ka manifesta nia moralidade ho loloos, nune’e bele hasoru realidade moris nian ho responsabilidade, sivismu no dignu.