terça-feira, 24 de julho de 2018

INTRODUSAUN BÁZIKU KONA-BA MÉTODU “HANOIN / PENSAMENTU” IHA FILOZOFIA


INTRODUSAUN BÁZIKU KONA-BA MÉTODU “HANOIN / PENSAMENTU” IHA FILOZOFIA


Hakerek-na’in: Cesar Ferreira Amaral.
Alumi Departamento de Filosofia-Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas-FFCH-UNTL

I.  Introdusaun


Filozofia termu ka konseitu ida-ne’ebé ema hotu konsidera la vale, mistíku[1], imajinavel[2], la realistíku[3] no nia prezensa laiha ligasaun ho situasaun reál no ezistensiál[4] vida kotidiana[5] nian. Ema ba’in hateten katak Filozofia ne’e difisíl atu aprende iha nivel superiór, difisíl atu kapta, no ema uito’an liu mak konsidera no dehan Filozofia ne’e furak, no nia prezensa importante tebes iha ita-nia vida loroloron nian.
Ita fihir hosi realidade ezistensiál nian, no koko halo reflesaun istórika no filozófika, ohin loron, mudansa (dinámika)  barak tebes ne’ebé mosu iha aspetu oin-oin; Aspetu sosiál, kuturál, ekonómiku, relijiozu, no sira seluk. Hahún ba baze istórika nian, iha Timor-Leste, uluk-liu iha kontestu sosiál nian ema hotu tuur  hamutuk, tulun malu no ida ne’e akontese nafatin to’o ohin loron. Iha aspetu kulturál nian, uluk-liu uma lisan no uma lulik sira halo ho ai no du’ut ohin loron nakfilak ba kaleen no sementi, belak nakfilak-an sai surat tahan ki’ik, nst. Iha aspetu ekonómiku nian uluk-liu ema hotu hola no troka sasán ho sasán ba malu no kapitalista uito’an liu, ohin kapitalista barak tebes ne’ebé halo esplorasaun ba serbisu-na’in sira. Kompañia barak ne’ebé hamosu “mais valia”[6] ba traballadór sira no traballadór sira nafatin hanesan traballadór hosi uluk to’o agora (estátika). Kapitalista (osan-na’in) nafatin boot no aumenta ba beibeik (dinámika). Iha aspetu relijiozu nian, uluk-liu maioria 98 % populusaun sarani Katólika Romana, ohin loron iha menus (kuaze 2 %) mak sai hodi hala’o sira-nia fiar ho relijiaun seluk (musulmanu, protestante) no seitas ki’ikoan sira-seluk.
Jeneralizasaun no reflesaun ba realidade istórika hirak ne’e,  haktuir mai ita katak iha liafuan rua ne’ebé esplisitamente hatudu-an iha realidade ne’e mak “Mudansa/dinámika” no “la mudansa/estátika”. Pensamentu/hanoin sira hanesan haktuir iha leten (dinámika) se ita konxiente didi’ak ho loloos, sira ne’e hotu pensamentu balun hosi Filozofia nian, ne’ebé sistemátika liu hanaran Filozofia dialétika. No parte seluk kondisaun ka situasaun (estátika) sira iha leten hola parte mós iha sistema pensamentu filozofia nian ida Filozofia metafízika, ka sistemátiku liu hanaran Filozofia la dialétika/non-dialétika (Filsafat non-dialektik).
Hosi ezemplu simples ne’ebé haktuir iha leten mak ita bele ona komprende ho loloos katak pensamentu sira Filozofia nian mosu hosi pensamentu sira loroloron nian, pensamentu sira ne’e moris iha esforsu ema nian hodi defende no hadi’ak nia moris, nune’e mós hasa’e no haboot  dignidade umana.  Hosi ida-ne’e hamosu pergunta ida, seráke pesamentu filozófiku hanesan ho pensamentu sira loroloron nian ne’ebé ema hanoin? Resposta simples, lae! Hanoin filozófiku no hanoin loroloron nian diferente. Diferente iha kualidade no natureza ka esénsia[7]. Pensamentu loroloron nian, hahún liu ba buat ruma konkretu no espesífiku liu. Ezemplu “kultura ita-nian ohin loron muda”, “traballadór nafatin hanesan traballadór” nst. Hanoin loroloron hateke de’it mak ida-ne’e, no nunka husu tanbasá hirak ne’e akontese. Maibé hanoin ka pensamentu Filozófiku ne’e hanesan sintéze ka konkluzaun hosi hanoin loroloron nian ne’ebé konkretu no espesífiku, ho nia natureza ne’ebé kle’an liu, jerál no abstratu. Ita hateke fali ba ezemplu iha leten maka, se ema ruma ne’ebé nunka estuda Filozofia mosu dúvida. Situasaun ne’e iha fatin balun mudansa no  fatin balun la’e? Situasaun hirak ne’e konsidera mudansa ka la mudansa?  Hirak ne’ebé nunka estuda Filozofia ka nunka sadere-an ba sistema pensamentu (sistim berfikir), sei dúvida no la konsege resposta, nune’e mós hetan bobar hosi dezenvolvimentu realidade ne’e rasik. Hosi ida-ne’e mak ita foin hatene sentidu importante ida hosi relasaun entre Filozofia ho ita-nia moris loroloron nian, liuliu ba sira ne’ebé Progresivu no Revolusionáriu.
Ita hakat sai uito’an hodi hateke realidade seluk ne’ebé konsidera importante atu ita haree no diskuti hamutuk iha espasu ida-ne’e. Realidade rua ne’ebé importante loos iha istória Filozofia nian, no iha Filozofia konsidera hanesan realidade problemátiku ne’ebé báziku liu problema hirak seluk. Iha sub-tópiku tuir mai ita sei haree hamutuk realidade problemátiku hirak ne’e.

II.                   Problema báziku iha Filozofia
Hahún ba definisaun Filozofia nian ne’ebé ita defini ona dehan, Filozofia ne’e estuda kona-ba relasaun entre pensamentu umanu no realidade ezistensiál ne’ebé hale’u ita, ka relasaun entre mundu subjetivu no mundu objetivu. Hosi relasaun entre rásio ka ideia ema-nian no kondisaun ka realidade ezistensiál, ho serteza hamosu problema ka kestaun oioin no barak-barak. Maibé entre kestaun sira hotu, problema ida ne’ebé fundamentál liu mak entre pensamentu ka ideia ema-nian no realidade ka situasaun ezistensiál, ka entre ideia no matéria ida-ne’ebé mak uluk liu? Ida-ne’e mak sai problema báziku iha Filozofia nian, nune’e ba hirak ne’ebé mak iha nia sistema pensamentu hakarak ka lakoi dahuluk liu tenki fó sira-nia preokupasaun hodi hatán ba mahusuk hirak ne’e.
Iha mundu Filozofia nian, iha korente pensamentu ka sistema pensamentu ne’ebé ba’in tebes. Maibé entre sistema pensamentu ba’in ne’e, iha sistema ka korente pensamentu rua mak fó sira-nia resposta ba problema báziku ne’ebé haktuir iha leten ne’e. Korente pensamentu rua ne’e mak; Idealismu no Materialismu. Hirak ne’ebé dehan, ideia mak uluk ka primáriu no situasaun ezistensiál ne’e sekundáriu, ne’e mak Idealismu. Ezemplu konkretu mak; ita koko kaer surat tahan ho lapiz ka lapizeira hodi dezeña figura balun, exemplu ita dezeña kona-ba TRIâNGULO ka AI-FUNAN, ho serteza primeira vez molok ita dezeña, ita hahú hanoin no mosu iha ita nia “rásio” atu dezeña modelu triângulo no ai-funan ne’e rasik oinsá? Nune’e ita koko no konsege dezeña duni tuir saida mak ita-nia ideia ka “rásio” fornese. Dezeña hotu tiha, hafoin ita hamoos ka fó ba ema seluk surat tahan ne’ebé ita dezeña. Ka ita estraga ou lees tiha surat tahan ne’e. Signifika laiha ona ita-nia liman surat no dezeñu ne’e rasik. Pergunta ne’ebé mosu mak, tebes ka ita labele dezeña fali dezeñu kona-ba triângulu no ai-funan ne’e? Ho serteza bele! Ho razaun, esénsia dezeña ne’e nian nafatin iha ita-nia Idéia. No ita la lakon ida-ne’e”[8]. Ezemplu seluk maka; ita hakarak atu harii uma andar  ida ho modelu arkitetura foun, antes harii uma ne’e dahuluk liu arkitetura no enjiñeiru iha hanoin ona atu dezeña modelu uma ne’e oinsá? Hafoin  sira hanoin tiha mak sira foin dezeña no ikus sira harii uma ne’e. Tanba ne’e sintéze hosi idelista sira katak; Rásio mak fatór determinante ba buat hotu. Realidade hotu eziste mai hosi rásio, no la’ós rásio eziste hosi realidade, liu-liu realidade ezistensiál. Hanoin ida ne’e ita bele konfere mós ho konseitu famozu René Descartes nian kona-ba ‘Cogito, Ergo Sum’[9].
No ba hirak seluk ne’ebé dehan situasaun ezistensiál ne’e mak uluk liu no hafoin mak ideia ka rásio, ou matéria mak primáriu no ideia umanu ne’e sekundáriu ne’e mak Materialismu.  Ita bele komprova ideia ida ne’e ho ezemplu konkretu balun; Tuir Idealista sira katak atu halo uma ida presiza iha hanoin uluk, mas materialista dehan katak kondisaun sosiál mak ezije arkitetura ka enjiñeiru ida iha hanoin hodi oinsá bele rezolve kondisaun hirak ne’e. Populasaun komesa aumenta, fatin ba ema atu hela, la permiti ona, ema barak laiha ona kondisaun (liu-liu uma) atu hela ba, nune’e mós ba kondisaun sira seluk; (ekonomia, edukasaun, saúde, saneamentu, nst), hirak ne’e hotu mak eziji ema oinsá atu “hanoin” hodi rezolve situsaun sira. Ezemplu seluk mak; Timor-Leste nia independénsia totál la’ós mosu hosi “ideia” Proklamadór Dr. Francisco Xavier do Amaral, maibé refleta hosi kondisaun povu Timór nian ne’ebé sofre terus, kiak, hamlaha, moras, mate, tanba hetan presaun oin-oin hosi kolonialista no invazór-sira durante tinan-naruk mak ezije ita-nia Lidér Nasionál sira hodi “hanoin” oinsá bele salva povu ida-ne’e hodi hetan liberdade totál.  Hosi ezemplu hirak ne’e ita bele iha ona sintéze ida katak; Ideia ou  rásio ne’e la seluk ou la leet, maibé hanesan de’it reflesaun ka purifikasaun, ka hosi kondiasaun realidade ezistensiál nian.
Sistema ou korente pensamentu rua ne’e, durante sira-nia ezisténsia sempre kontraditóriu, idaidak defende nia-an tuir idaidak nia natureza. Tanba ne’e, iha istória Filozofia nian konsidera hanesan istória ba luta entre idealismu no materialismu. Esperénsia istórika duarante ne’e hatudu katak, em jerál, luta idealismu  nian ne’e sempre reprezenta klase mundu nian ne’ebé reaksionáriu, no luta  materialismu reprezenta klase mundu nian ne’ebé dezenvolvidu.
Hosi korente pensamentu rua ne’ebé kontraditóriu ne’e, eziste mós korente ka sistema pensamentu ida-ne’ebé lahalo defeza ba korente pensamentu rua ne’e, ka simples liu eziste mós korente pensamentu ida-ne’ebé neutrál ka imparsiál, ne’ebé hanaran Kritisismu. Ne’ebé dehan, entre korente pensamentu rua ne’e (idealismu no materialismu) laiha ida mak di’ak liu, ka laiha ida mak uluk no seluk ikus, maibé sira rua interdependénsia, signifika korente pensamentu rua ne’e idak-idak hala’o nia funsaun tuir esénsia ne’ebé korente pensamentu rua ne’e iha, no sira rua iha influénsia hotu, ka sira rua hala’o knaar keta-ketak maibé iha relasaun ba malu ou ko-ezisténsia. Filozófu ne’ebé fó importánsia maka’as ba korente pensamentu ida-ne’e mak Immanuel Kant.
Iha mós sanak hosi idealismu no materialismu. Iha idealismu objetivu no idealismu subjetivu, nune’e mós materialismu dialétika no materialismu metafízika. Idealismu Subjetivu ne’ebé hateten, iha mós ideia ida-ne’ebé fora hosi ita. Hanesan sira dehan eziste mundu no natureza ida-ne’e tanba iha Maromak (Filosofia de Deus) Ezemplu hanesan ideia kona-ba Maromak, ne’ebé Hegel hanaran Ideia Absolutu, ka baibain ita rona liafuan sira hanesan “atu dehan tan saida, destinu mak nune’e ona”. Parte seluk, Idealismu objetivu hateten katak; Ita ema mak determina kondisaun hotu ne’ebé hale’u ita. Ezemplu hanesan liafuan sira ne’ebé ita rona “kondisaun sira-ne’e di’ak ne’e depende ba o-nia sentimentu, se o sente di’ak mak di’ak se o sente ladi’ak mak ladi’ak”.
Hosi korente pensamentu materialismu nian, hanesan haktuir iha leten, iha materialismu dialétika no materialismu metafízika. Iha Korente pensamentu ida-ne’e nian diferente ho idealismu ne’ebé iha nia pensamentu kontradis maske mosu hosi sanak ida de’it. Maibé, iha ne’e, korente pensamentu ida-ne’e nian haree ka hateke liu ba nia métodu pensamentu (metode berpikir). Sira rua foku hotu ba matéria, maibé métodu hodi ke’e ka su’ut tuir realidade mak ida-idak ho nia dalan rasik, no hamosu rezultadu ne’ebé diferente. Materialismu dialétika ne’e perspetiva filozófika ida-ne’ebé hateke mundu ne’e ho nia totalidade, la hateke de’it parte ida ka parsiál, la hateke rohan-rohan, no la estátika, maibé dinámika. Signifika nia hateke mundu ka realidade ne’e iha mudansa, no lapara de’it iha fatin ida. Ezemplu hanesan, “kalan tiha mosu loron, manas tiha mosu malirin, ohin iha ki’ak aban-bairua bele riku”,nst. Materialismu metafízika ne’e hateke de’it hosi parte ida, no hateke tesi kotu-kotu, lahateke realidade hotu, no estátika, ka la mudansa. Ezemplu hanesan nia hateke ema ne’ebé na’ok sasán ruma mak nia dehan “ida-ne’ebé na’ok-teen ona ne’e ba nafatin nia nafatin na’ok-teen”, hateke de’it realidade rohan ida, hasai ona konkluzaun. No hateke ema ne’e hanesan destinu ona ne’ebé ita labele muda.

III.                Sintéze
Hosi deskrisaun hotu ne’ebé ha’u deskreve ona iha leten, ha’u hanoin ita hotu bele komprende uito’an atu hatuur ita-nia an tuir métodu ka sistema pensamentu ida. Iha espasu ne’e ha’u laiha solusaun, rekomendasaun no konkluzaun ba lee-na’in hotu hodi hili sistema hanoin (metode berfikir) ida-ne’ebé mak merese atu ita-boot sira sadere-an ba, maibé ha’u deseja ita-boot sira rasik iha hanoin hodi tau iha opsaun sira, hodi opta ida-ne’ebé mak importante liu atu ita sadere-an ba entre pensamentu hirak ne’e (idealismu subjetivu, idealismu objetivu, materialismu dialétika, materialismu metafízika) nst. Ita-boot sira iha ( rasão de ser ) hodi hili sistema pensamentu ida hosi sistema hanoin sira ne’e hotu, hodi nune’e bele realiza tuir ida-idak nia modo de ser no modo de agir.
Atu ema labele orienta ita-boot nia “rásio”, no atu labele hateke realidade ida-ne’e hodi tolan tomak de’it maka koko defini no diresiona rasik ita-boot nia métodu pensamentu ida, hodi nune’e ita-boot  rasik no ema seluk labele halo traisaun no violasaun hasoru ita-boot nia inteletu.


[1] “Místiku” signifika buat sira ne’e ema hotu fiar no halo tuir, maibé lá ezisti iha realidade.
[2] “Imajinavél” signifika buat hotu ne’ebé la ezisti, ka mehi de’it.
[3] “Realístiku” signifika reál ka ita bele haree ou bele senti ka kapta uza ita-nia orgaun sentidu sira.
[4] “Ezistensiál”, signifika ida-ne’ebé ezisti, ka ita bele haree ho matan.
[5] “Quotidiana” signifika loroloron.
[6] “Mais valia” signifika katak ema ka kapitalista sira fó rekompensa/kolen ba traballadór/serbisu-na’in la tuir rezultadu serbisu ne’ebé traballadór halo.
[7] Esénsia signifika dolen/isin husi buat ruma ka ida ne’ebé halo objetu ka sujeitu ida sai objetu no sujeitu. Ida ne’ebé halo sujeitu ka objetu ida iha nia sentidu orijináriu.
[8] Bele Lee ka asesu kompletu iha ha’u-nia blog (erryferreira.blogspot.com) kona-ba “Korente Pensamentu Idealismu”
[9] Bele Lee ka asesu kompletu iha ha’u-nia blog (erryferreira.blogspot.com) kona-ba “RACIONALISMO RENÉ DESCARTES: KE’E TUIR FRAZE FAMOZU “COGITO ERGO, SUM” ”.

DESTINU MANORIN IHA ERA UKUN RASIK-AN: HOSI HAPARA MANORIN VOLUNTÁRIU BA TO’O POLÍTIKA EDUKASAUN

DESTINU MANORIN IHA ERA UKUN RASIK-AN: HOSI HAPARA MANORIN VOLUNTÁRIU BA TO’O POLÍTIKA EDUKASAUN   Cesar Ferreira Amaral [*]   Eduka...