domingo, 14 de janeiro de 2018

ESÉNSIA ORIENTASAUN ESKOLAR NO AKADÉMIKA: ANÁLIZA KRÍTIKU KONTEXTU EDUKASAUN IHA TIMOR-LESTE


ESÉNSIA ORIENTASAUN ESKOLAR NO AKADÉMIKA: ANÁLIZA KRÍTIKU KONTEXTU EDUKASAUN IHA TIMOR-LESTE



imajem: Google
Hakerek Na’in: Erri Ferreira, Finalista FFCH-UNTL


Timor-Leste nu’udar  País ida ne’ebé foin restaura nia ukun  rasik-an iha tinan 2002. Ohin loron, País ida ne’e halo ona tinan sanulu resin-neen ba nia independénsia. Dezenvovilmentu ba setór hotu; infra-estrutura, saúde, edukasaun, ekonomia, agrikultura, turismu, no seluk tan dezenvolve daudaun ona, maske seidauk dezenvolvidu. Iha Setór Edukasaun nian, Estadu ne’e investe maka’as hodi hadi’ak kualidade hotu; kualidade ensinu, kualidade profesór, kualidade infra-estrutura eskolar, hadi’ak padraun ba kurikúlu no sira seluk.
Liga ho prosesu aprendizajen nian tuir sitema mak antes ínisia anu eskolar ka akadémiku iha tinan ida nian, iha eskola ka universidade ida sempre hala’o nia prosesu orientasaun eskolar ka akadémika ba estudante no universitáriu hirak ne’ebé foin koñese ambiente eskola ka universidade ida nian. Ida ne’e hanesan toman ka kultura akadémika ka eskola ida nian, ho objetivu lori universitáriu ka estudante foun sira koñese ambiente Fíziku no sosiál eskola ka universidade ida nian. Antes ita hakat klean ba laran, ita komprende uluk lai kona-ba saida mak orientasaun no hafoin ita ba hatene esénsia ka natureza loloos orientasaun ne’e mak saida?
Orientasaun, liafuan ida ne’ebé ema ka ita hotu temi no ita hotu rona, lafoun ona mai ita kona-ba liafuan ida ne’e. Iha fatin ne’ebé deit ita sempre rona liafuan orientasaun.  Orientasaun termu ida ne’ebé hetan tradusaun husi lian “Português”, signifika katak orienta ka hatudu dalan ba ema ka ser” ruma atu lao tuir dalan ka situasaun ruma ho loloos[1].
Iha nivél edukasaun formál nian, iha Ensinu Báziku 3 siklu no ensinu médiu sira, antes atu hahú nia prosesu aprendizajen iha jornada estudu nian ema ka ita sempre orienta malu atu ita koñese ambiente eskola nian, kondisaun fatin, lala’ok estudu nian, regulamentu sira no seluk tan ne’ebé pertinente. Nune’e mós hanesan iha nivél akadémika  ka Universidade nian. Iha nivél akadémika nian orientasaun akadémika nu’udar atividade akadémika ida ne’ebé obrigatóriu ba estudante foun sira ne’ebé realiza iha nivél universidade ka Fakuldade hodi tane-aas prinsípiu no valór akadémiku universidade nian[2]. Objetivu prinsipál orientasaun akadémika ka orientasaun eskolar maka promove partisipante sira nia koñesimentu kona-ba sistema akadémika ka eskola ida nian, nune’e mós orienta ka hatudu dalan ba partisipante sira husi ambiente estudu tradisionál ba ambiente estudu ne’ebé progresivu (intelijente, kreativu no inovadór).
Hateke husi lidun linguistíka nian, orientasaun ne’e subtantivu femeninu ida, ne’ebé ho nia signifikadu maka “arte de conhecer a situação geográfica em que se esta”[3].Ita kaer konseitu “arte de conhecer a situação” hafoin ita hatama iha kontextu Edukasaun (orientasaun eskolar no akadémika) nian mak, ita bele dehan  ou hateten orientasaun eskolar ka akadémika hanesan “arte de conhecer a situação duma escola ou universidade”. Perguntas mak ne’e; Konseitu hirak ne’e  eskola ka universidade sira iha Timor-Leste implementa tuir duni esénsia konseitu ne’e nian ka seidauk?  Molok, ita resposta perguntas ida ne’e, ita presiza hatene baze istórika implementasaun konseitu orientasaun iha Eskola no Universidade sira.
Istórikamente, orientasaun mosu bainhira Invazór indonézia invade ita nia País durante tinan ruanulu resin-haat (24) nia laran. Durante prezensa indonézia nian, iha kontextu edukasaun sira hanorin oinsá mak hatama prosesu orientasaun iha nivél de ensinu. Bainhira ema sé de’it mak foufoun tama iha ambiente eskola ka universidade ida, dahuluk liu presiza hala’o prosesu orientasaun, ho objetivu hanesan haktuir iha leten. Loos duni ka orientasaun husi invazór sira la’o tuir objetivu loloos? Resposta simples katak, la’e! Tanba sá mak la’e? Razaun maka sira lakoi Timoroan aprende barak, no matenek barak. Tanba sá mak ha’u dehan nune’e? Razaun, durante prosesu orientasaun, ita la’ós aprende oinsá bele integra-an iha ambiente foun, maibé hanorin oinsá mak ita bele “trauma”, “dolar tama tahu laran”, no “kastigu” timoroan sira,  ho intensaun halo presaun ba ita nia psikolojia, nune’e ba oin ita labele aprende ho loloos, hodi nune’e sira bele ukun nafatin ita tinan ba tinan, hodi ita labele ukun rasik-an. Durante orientasaun ita aprende buat ruma husi sira ka? La’e! Ita la aprende buat foun, ita só aprende de’it “balas dendam”, tinan oin sé ha’u mak sai orientadór karik, ha’u sei halo fali ba nia alin, tuir saida mak nia halo ona mai ha’u. Ida ne’e mak ita aprende husi sira. Razaun prinsipál seluk maka orientasaun konsidera hanesan estratejia polítika invazor nian, hodi hamate timoroan nia mentalidade nune’e poder ne’ebé sira iha, laihá ema ruma mak hada’u husi sira. Sira mak nafatin forma ita nia mindset iha framework ida hodi la’o tuir sira no timoroan rasik laiha liberdade ba “hili” no “hanoin”.
Ita husik tiha kontextu istóriku, ita fila ba perguntas iha leten. Iha Timor-Leste, hahú kedas husi ensinu médiu to’o unversidade ( orientasaun iha erá independénsia nian) seidauk la’o tuir esénsialoloos orientasaun nian, maske balun la’o tuir ona maibé seidauk 100 porsentu[4].Tanba sá mak ha’u dehan nune’e? Resposta ba perguntas ida ne’e, ita ida-idak bele hateke realidade orientasaun ne’ebé daudaun la’o iha ita nia rain, uza ita ida-idak nia matan rasik, no hafoin análiza. Razaun mak ha’u haktuir tiha ona iha leten.
Ohin, iha ita nia rain,  korente ba pensamentu orientasaun nian ita sei tabele-anka la’o tuirkorente pensamentu invazór nian, exeptu universidade no eskola balun[5] maka iha nia kores rasik ba orientasaun, maibé sei iha kores balun kahur husi panorama orientasaun invazór nian. Observasaun ita bele foti husi orientasaun iha eskola balun ne’ebé ita rasik haree no observa iha ita-na sosiedade. Orientasaun ida ne’ebé tuir loloos orienta ema hodi sai ema, sai fali orienta ema sai animál. Hanorin ema “dolar tama tahu laran”, “kastigu” tuir gostu orientadór/a no professor/a sira nian, haruka halo buat seluk ne’ebé tuir loloos la merese halo iha fatin manorin nian, maibé ema halo iha ne’ebá. Banhira konfirma kestaun ne’e, iha professor balun ne’ebé defende katak, eskola ka instituisaun ida-idak iha nia regras ba orientasaun rasik. Perguntas mak ne’e, halo regras hodi eduka ka halo regras hodi kastiga no fo presaun ba estudante sira? Regras orientasaun ne’ebé iha dalaruma, no neim hanorin buat foun, sa tan eduka! Hanesan haktuir ona iha leten katak, ita somente aprende oinsá “rai ódiu ba malu”, no sorin seluk ita somente aprende oinsá “stres”, halo “presaun fíziku no psikólojiku”, “kastigu” hasoru ita nia maluk seluk. Ida ne’e maka durante ne’e la’o hela iha koridór orientasaun iha nivél ensinu médiu no universidade balun. Ita la konsiente hodi halo diferensa entre liafuan “orientar” no “castigar”, dala wa’in liu maka ita uza liu liafuan “castigar” do que “orientar”.

To’o bainhira maka ita bele halakon korente pensamentu orientasaun husi invazór nian?

Banhira ita halo krítika ba sistema orientasaun iha ita nia rain, ita nia maluk balun senti la satisfeitu hodi nafatin defende identidade invazór nian. Balun rekomenda tenki halo sosializasaun ba eskola sira, balun rekomenda halo manuál orientasaun hodi sosializa ka fahe ba eskola hotu-hotu. Tuir hakerek na’in nia hanoin la presiza halo sosializasaun barak, simplesmente direjente eskola hotu konsienti ho termu “orientasaun”. Ezemplu simples hanesan “dolar tama tahu” ka “kastigu”, se professor/a sira hotu senti ida ne’e la merese fó ka halo ba ita nia maluk seluk, la presiza halo. Tanba sá ita tenki hanorin ema kona-ba ida ne’e? Sorin seluk, sé halakon toman ida ne’e senti todan, simples liu lalika ka la presiza iha orientasaun. Husik estudante rasik deskobre neneik ambiente eskolar ka akadémiku durante nia viajen iha jornada estudu nian, tuir tempu ne’ebé determinadu. Ladun todan halo ida ne’e, ita rasik mak preokupa hodi hatodan ita nia aan no pensamentu. Maibé, se lakoi halakon ida ne’e iha eskola sira maka, eskola ka universidade ida-idak hatu’ur ho loloos nia padraun ka matadalan ba orientasaun nian, nune’e bele orienta ho loloos tuir esénsia orientasaun nian, la’ós orienta tuir gostu professor/a ka orientadór/a nia gostu. Tamba esénsia orientasaun ne’e, la’ós kastigu, maibé “diresiona” ka hatudu dalan. Neduni sé ita hotu komprende ho loloos natureza orientasaun nian maka, ita sei la halo presaun Fíziku no Psikolójiku hasoru ita nia maluk seluk, se la’e maka ita nafatin tabele-an ba identidade invazór nian, no ita nunka hahú ho ita nian rasik.
Saudasóens Matter Sapientia.

Referénsia sira

Relatóriu orientasaun akadémika Fakuldade Filozofia-UNTL, parte introdusaun.
Manuál orientasaun akadémika UNTL, Fevereiru 2015, p. 42.
Disionáriu Online Lingua Portugés


[1]Relatóriu orientasaun akadémika Fakuldade Filozofia-UNTL, parte introdusaun. 
[2]Manual orientasaun akadémika UNTL, Fevereiru 2015, p. 42. 
[3]Cf. Disionariu Online Lingua Portugés
[4]Hanoin ne’ebé haktuir ne’e perspetiva hakerek na’in nian  ne’ebé konsidera hanesan hipótese ida.
[5]Eskola no unversidade sira hanesan; UNTL, UNITAL, São José Operariu, DIT no eskola balun seluk, maka konsege lao ho natureza diferente uitoan, la’os lolós ona.

Nenhum comentário:

KONFLITU ENTRE ISRAEL NO PALESTINA: REVIZAUN BIBLIOGRÁFIKA

KONFLITU ENTRE ISRAEL NO PALESTINA: REVIZAUN BIBLIOGRÁFIKA R Ferreira Konflitu entre Israel no Palestina nu’udar konflitu ida-ne’ebé kle...