PAPEL ÉTIKA IHA ERA KOMTEMPORANEA: ANÁLIZA FILOZÓFIKU IHA KONTEXTU TIMOR-LESTE

PAPEL ÉTIKA IHA ERA KOMTEMPORANEA: ANÁLIZA FILOZÓFIKU IHA KONTEXTU TIMOR-LESTE

Hakerek Na’in: Erri Ferreira, Finalista  FFCH-UNTL.

Étika, konseitu ida ne’ebé mosu kedas iha era antiga, liu-liu iha periodu sokrátiku nian. Sokrátes, Platão no Aristóles maka ko’alia no define maka’as konaba konseitu ne’e rasik. Hafoin liafuan ida ne’e sai dezenvolve liu iha ohin loron ka era kontemporanea ne’e. Konseitu ida ne’e lafoun ona iha sosiedade hotu nia tilun, maske sosideade balun seidauk hatene ho lolos konaba saidá maka étika rasik. Liga mai iha kontextu Timor-Leste nian, liafuan ida ne’e babain ita rona no ko’alia barak liu iha sosiedade relijiozu sira ka iha parte relijiaun nian. Padre, Madre, Leijus to’o katekista sira, sira hotu ko’alia maka’as konaba étika, liu-liu étika liga ho moral. Sira hotu hanorin ema hotu atu la’o tuir dalan los ka labele halo buat a’at ka kontra Na’i Maromak nia hakarak ka Ukunfuan.La’os de’it sosiedade relijiozu maka ko’alia maibé sosiedade baibain ne’ebé eziste ko’alia no implementa ona konaba konseitu ne’e, maske balun seidauk konsiente ho lolos.

Konseitu ida ne’e, ohin loron hetan sobu husi dezenvolvimentu siénsia, média no teknolojia. Ho prezensa média no teknolojia hamonu ka halo degaradasaun moral ba sosiedade rasik. Sosiedade ne’ebé uluk liu moris iha kultura metin ohin hamate ona ho teknolojia rasik.

Antes ita ba hateke klean konaba konseitu Étika nia ligasaun ka nia papel iha era modernu ne’e, dahuluk liu ita presiza define uluk konaba konseitu étika rasik. Ita hahú ho perguntas hanesan; saidá mak étika? Atu hatene definisaun ne’e ita ba konfere hamutuk livru ka disionariu balun ne’ebé mak define konaba konseitu ne’e rasik.

Hanesan haktuir iha Livru Ética deontologia(2014) iha pájina 7 define étika hanesan; étika mai husi lian grego “ethos”, signifika karakter, ka modo de ser. Ka simplika liu katak étika hanesan manifestasaun ema nian liu husi nia modo de agir, ka oinsá ema ida hala’o nia asaun tuir normas ne’ebé sosiedade estabelese ona. Sorin seluk, hateke husi lidun filozofia nian dehan katak étika hanesan ramu ida husi filozofia nune’e mós hanesan siénsia ida ne’ebé estuda konaba moral.  Hahún ba ida ne’e, ita hateke no halo análiza krítiku mai iha realidade global ohin loron nian mosu tentativa bo’ot ne’ebé mai husi partes oi-oin no diferente hodi koko hamonu  no balun komesa hamonu dadaun étika ka moral ema ida nian iha sosiedade nia le’et. Kauza prinsipal ne’ebé mak destroi prezensa  étika ema nia nian maka hanesan; 1. Pluralidade Kultural  no 2. Media no Teknolojia. Mosu kultura oi-oin sai obstakulu bo’ot ba ema idak-idak atu manifesta nia étika ho lolós. Razaun fundamentu maka ema dúvidas atu la’o tuir kultura ka normas ida ne’ebé. Sorin seluk, prezensa média no teknolojia, hafasil no hala’is ema atu lao tuir realidade kontraditoria ne’ebé fo husi teknolojia rasik. Hanesan realidade ohin ita observa, prezensa média no teknolojia hetok halo degrasaun moral maka’as liu ba sosiedade. Ezemplu konkretu maka moral sosiedade Timor nian hanorin katak ema labele hata’is bikini ka rei malu iha fatin publiku sira, maibé ohin pelo kontrariu ema hare’e husi média ema rai seluk uza no halo buat hirak ne’e, ema rasik imita hodi halo inkulturasaun sai kultura foun ida. Sorin seluk hanesan ita hatene ema halo bayi tabung, ka ema junta esperma hamutuk ho ovulu feto nian hodi produz ema ida, maibé tuir lolos ema ne’e bele hetan liu husi rezultadu  feto no mane ida kazal. Ita mos bele hateke husi parte seluk hanesan, ema halo bombas atomikas oi-oin hodi ba oho ema seluk, no ema nunka respeita ema seluk nia vida.

Hahún ba problema hirak ne’e hotu maka etika ohin loron tenki hola papel importante ida hodi mantein nafatin moral hirak ne’ebé sosiedade kria tiha ona. Sosiedade hotu; Estadu, sosiedade sivil, igreja no ema hotu tenki hatu’ur ho lolos moral hirak ne’ebé kria tiha ona hahú kedas husi tempu bei-ala sira nian. Ema hotu iha responsabilidade atu manifesta tuir normas saida maka estabele ona iha sosiedade nia le’et. No sosiedade hotu tenki konsienti ho lolós oinsá uza média no teknolojia ba buat ne’ebé pozitivu hodi labele kontra ka trai valores morais no kulturais sira ne’ebé sosiedade kria tiha ona. Edukasaun hola papel importante atu hanorin no sosializa edukasaun sivika ba ema hotu, nune’e ema hotu bele hasoru dezafiu bo’ot moris nian ho responsabilidade no digno.

RELASAUN ENTRE EDUKASAUN NO ÉTIKA MORÁL

RELASAUN ENTRE EDUKASAUN NO ÉTIKA MORÁL

Image; Google.

Hakerek-na'in: Cesar .F. Amaral, Universitáriu Finalista FFCH-UNTL

Iha era milleniu daruak ida ne’e, ema hotu hakesi-an ba siénsia sira ezata (naturais/teknolojia) no siénsia tékniku sira seluk. Ema bele halo buat oioin ka buat hotu ne’ebé uluk ema so mehi de’it, mas ohin loron ema bele haree rasik ho nia matan liuhosi televizaun buat hotu ne’ebé akontese iha nasaun seluk. Problema hotu ne’ebé uluk ema rezolve han tempu bele to’o tinan, ohin loron ema bele rezolve de’it iha minutu ida nia laran, tan hetan ajuda hosi teknolojia sira ne’ebé avansadu; ezemplu konkretu mak operasaun komputadór sira hodi hala’o servisu lorloron, nst.

Ohin loron ema bele manipula nia maluk seluk liuhosi siénsia no teknolojia sira, ema bele halo ema liuhosi forma deit selúla ida junta ho selúla seluk no sai ema, no ema la presiza kaben. Feto sira ne’ebé lakoi kous nia empresta deit ema ka feto seluk nia kabun ka knotak hodi kous ajuda. Matenek-na’in sira halo bombas atómikas oioin hodi oho ema seluk, estraga meiu-ambiente nst. Ema hotu ohin loron moris previlejiadu tan hetan tulun hosi siénsia no teknolojia. Edukasaun avansadu tebes iha mundu ohin loron.

Relasiona ho ida ne’e ita hateke mai ita nia nasaun doben ida ne’e , ohin loron ita hotu hetan influénsia boot (tantu pozitivu no negativu) hosi siénsia no teknolojia. Labarik ki’ik ne’ebé ho idade tinan rua ou tolu hatene ona kaer telemóvel, halimar Facebook, Twitter, Whats aap, nst. Perguntas mak ne’e “liuhosi influénsia hirak ne’e hotu, tebes duni ka ema hotu moris di’ak ?” se ema hotu seida’uk moris di’ak, saida mak ita atu halo hodi bele moris di’ak ? Moris di’ak iha ne’e koalia kona-ba kontextu étika no morál la’ós moris di’ak em kontextu ekonómiku. !

Ne’eduni liuhosi espasu simples ida ne’e hakarak lori ita ba haree hamutuk oinsá relasaun entre eduksaun no étika morál, tuir saida mak hatuur no hakerek iha kraik .

I.    Definisiaun EDUKASAUN, ÉTIKA no MORÁL

Edukasaun konseitu ida-ne’ebé luan tebes, ne’eduni iha ne’e só sita deit definisaun balun ne’ebé ha’u konsege hatene maka edukasaun engloba prosesu “aprende” no “hanorin”. Nune’e mós étika hanesan termu ida-ne’ebé mai hosi lian grego, signifika “karakter , modo de ser” no iha lian latin“mos” (singular) no “mores” (plural) ne’ebé signifika “costume, toman ka tradisaun”, no hosi ida ne’e maka mosu termu ka palavra “Morál”. Ne’eduni simplifika de’it katak étika hanesan manifestasaun ka asaun ema ka individu ida nian ho nia modo de ajir ka modo de ser rasik.

Morál  termu ida ne’ebé hanesan haktuir iha leten katak mai hosi lian latina “Mores”siginifika ábitu  costumes ka tradisaun. ita ko’alia “Morál”, ita koalia kona-ba Normas, regras ne’ebé hatuur ka kria hosi sosiedade rasik, no ema hotu fiar no la’o tuir.  Nune’e simplesmente ita bele define morál hanesan konjuntu hosi atitude ema nian nebé relasiona ho costume no regras sira ne’ebé estabelese hosi sosiedade ida.

II. Relasaun entre Edukasaun no Étika no Morál

Bazeia ba definisaun ne’ebé mensiona iha leten, liuliu ba definisaun edukasaun nian ne’ebé dehan “hanorin no aprende” maka edukasaun iha relasaun forte tebes ho étika no morál. Edukasaun hola nia papél ho rigoroju oinsá atu hanorin ba ema kona-ba oinsá ema bele manifesta nia hahalok ho maneira ka modo de ser ou modo de agir rasik tuir morál ka regras sira nebé hatuur ona iha sosiedade nia leet ho loloos.

Haree ba situasaun reál sosiedade Timor-Leste ohin loron, bele konsidera akontese degradasaun morál ne’ebé boot, bazeia ba saida maka haktuir iha introdusaun. Ema manifesta nia hahalok tuir nia hakarak rasik, no haluha normas ka regras morais sira ne’ebé hatuur iha sosiedade ka komunidade nia leet.

Edukasaun ba étika no morál la’ós deit akontese ka hanorin deit iha eskola no universidade sira ka liuhosi edukasaun formál deit , maibe mós haforte no hahú kedas hosi uma laran (edukasaun familiár). Família tenki hola papél importante oinsá atu eduka, hanorin, transmite costume no ábitu sira ne’ebé eziste iha komunidade nia leet, hodi bele hakbi’it integridade no morál pesoál ka individu nian no mos sosiedade nian iha fatin ne’ebé loos ho loloos.

Liga ba introdusaun iha leten, ha’u hakarak klarifika liutan katak, iha idade ka era Post-modernizasaun ida ne’e ema hotu ne’ebé ho koñesimentu  aas laiha étika ba siénsia (bioética)ne’ebé sira estuda ba. Exemplu konkretu maka ohin loron ema bele halo aimoruk oioin hodi oho no hamate nia maluk seluk, ida seluk maka ema bele halo bombas atómikas oioin bele hodi halo funu no estraga ema nia vida,estraga meiu-ambiente nst, ema komesa daudauk la tau importánsia ba morál, halo abortus oioin, halo sex livre ho sira nia vontade rasik, violasaun no abuzu seksuál, no ema la tau importánsia ba vida. Sira hotu ne’ebé akontese nia kauza maka edukasaun hosi família no sosiedade seidauk forte oinsá bele hanorin ema kona-ba étika no morál. Kauza seluk ida maka ema idaidak seidauk iha konxiénsia ba nia an-rasik ( nia ne’e sé ?) kauza seluk mós maka iha siénsia sira la hanorin étika siénsia ka bioétika, no iha mós kauza seluk tan ne’ebé mak hamosu efeitu sira ne’e.

Relasiona ho sira ne’e hotu maka edukasaun hakarak ka lakoi tenki hanorin, transmiti ba ema idaidak kona-ba étika no morál,  étika siénsia, étika deontoloja nian no sira seluk, hodi nune’e ema hotu bele uza sira nia manifestasaun ba sira nia morálidade ho loloos no hatuur-an tuir nia fatin, no iha konxiénsia duni kona-ba sira nia an-rasik.

III. Sintéze

Bazeia ba konteudu tomak ne’ebé haktuir ka hatuur iha leten maka, iha ne’e hakarak hasa’i no foti de’it sintéze ida katak edukasaun no étika i morál iha relasaun ida ke forte no rigoroju tebes. Edukasaun hola nia papél oinsá bele hanorin, hodi ema bele aprende kona-ba étika no morál rasik nune’e ema bele konxiente ba nia an-rasik. Núne’e mos Morál hanorin ema oinsá atu lao tuir nia kostume no ábitu sira ne’ebé eziste. Atu lao tuir morál no ábitu sira ne’e hotu maka ema idak-idak iha konxiénsia oinsá uza nia modo de ser ou modo de agir rasik ho loloos ka manifesta nia moralidade ho loloos, nune’e bele hasoru realidade moris nian ho responsabilidade, sivismu no dignu.

HANOIN HIKAS “MASAKRE SETEMBRU NEGRO” SUAI

HANOIN HIKAS “MASAKRE SETEMBRU NEGRO” SUAI

Hakerek Na'in : Erri Ferreira

Timor-Leste ne’ebé koñesidu iha komunidade internasionál ho nia identidade Repúblika Demokrátika Timor-Leste- RDTL, ne’ebé ba daudaun ne’e halo ona nia aniversário ba nia ukun rasik-a’an nian ba dala sanulu resin lima, bainhira restaura hikas nia ukun rasik-aan iha loron 20 fulan maiu tinan 2012. Antes hakat mai faze ida ne’e, rai ki’ik ne’e hakat liu faze metan nian ne’ebé naruk, husi kedas dominasaun Olandés, okupasaun Japonés, Portugués to’o mai iha indonézia nian.  Hanesan haktuir iha istória ukun rasik-aan nian, Portugal ukun durante tinan 450, indonésia durante tinan 24 no Japanes antes Portugal ukun, maizomenus tinan 1942 i Olandés maizomenus tinan 1613. Durante okupasaun ne’ebé naruk husi rai seluk, Timor-Leste nunka hetan rekoñesimentu ba nia ezisténsia no no nia sofrimentu husi rai seluk. Maibé hafoin iha okupasaun husi invazor indonézia nian, nia konsege hetan rekoñesimentu ba nia luta, maibé la’ós Indónezia halo buat diak ruma iha rai ida ne’e, mas pelo kontrariu sira hamosu masakre oi-oin hasoru povu no rai ida ne’e. Hahú kedas hus Masakre Santa Krus to’o masakre sentembru Negro Suai.

Masakre Setembru Negro Suai (06 de setembru 1999), ne’ebé dadaun ne’e povu hotu komemora nia lutu metan nian ba dala sanulu resin-hitu, lori povu no sarani Timor-Leste, liu-liu suai nia oan sira, hanoin hikas trajédia inesperadu ida ne’ebé hamate sarani ka povu suai oan no Timoroan sira seluk atus resin hamutuk no Bibiatan Uma Kreda Katólika nian nain tolu; Pe. Hilario Madeira, Pe. Farncisco Soares no Pe. Tarcicios Dewanto. Povu no Na’i Lulik nain tolu ne’e hetan oho husi milisia pro intregrasaun iha Igreja Ave Maria Suai. Mate hirak ne’e, ohin loron ita só selebra de’it sira nia mate ka lutu, no ita la iha kbi’it atu dada fila sira nia mate. Maibé nu’udar Povu no Jerasaun foun senti orgullu tamba sira nia mate ida ne’e, bele lori ita atinji ita nia independénsia totál iha 2002.  Masakre ne’ebé hamosu husi Milisia pro-integrasaun, baihira rona publikasaun ba rezultadu refrendum iha 04 de setembru 1999. Milisia sira hetok namanas, bainhira rona katak Timor-Leste hela de’it loron atu kaer rasik nia kuda talin.

Ohin, Timor-Leste kaer rasik nia kuda talin ka ukun rasik-a’an ona, Konta mós ho Pe. Nain tolu no sarani lubuk ida ne’ebé mate iha masakre setembru negru suai. Inan, aman, família no Pe. Nain tolu nia mate, ami sei hatu’ur no haktuir husi jerasaun ba Jerasaun katak imi mak Martíres da Pátria rai ne’e nian, imi mak matadalan ba lia-lós, no imi mak matadalan ba ami jerasaun atu kontinua luta hasoru injustisa sosiál ne’ebé mosu iha ita nia rai ida ne’e. Ohin hela de’it ona istória imi nia naran, maibé naran ida ne’e sei morin nafatin ba nafatin to’o ita ba hasoru malu fali ha loron ikus. Ohin ba dala sanulu resin hitu povu ida ne’e hanoin hikas lutu metan nian, ka trajédia ida ne’ebé ami hotu la hanoin atu akontese. Maibé ami fiar katak ne’e mak Lulik na’in nia Planu ba Timor-Leste nia Ukun Rasik A’an.  Ami nafatin konsienti katak “IMI NIA MATE MAK AMI NIA MORIS”. Deskansa ho Hakmatek Iha Na’i nia Kadunan Santu.