To’o bainhira “Lialoos” bele hetan fatin iha universu ida ne’e?

To’o bainhira “Lialoos” bele hetan fatin iha universu ida ne’e?

Hakerek Na’in : Erri Ferreira, Universitáriu Finalista iha FFCH-UNTL

Iha semana hirak liuba (21/08/2017), iha sidade Díli Kapitál sentrál nasaun Timor-Leste nian mosu polémika boot ida. Universitáriu hotu ne’ebé hamahan-an iha movimentu ida ne’ebé hanaran movimentu universitáriu Timor-leste ka ho nia abreviatura MUTL hala’o manifestasaun hasoru makaer ukun lejislativa ka Parlamentu Nasionál (PN) relasiona ho dekretu lei ba Lelaun Prado ne’ebé hasa’i husi PN rasik. Manifestasaun ne’e hala’o husi  universitáriu sira hotu ne’ebé estuda iha Universidade Públika no Privada sira iha Timor-Leste, ho nia razaun fundamentu mak diskorda totál ho rezolusaun refere. Husi situasaun ida ne’e, iha mundu ida ne’e natureza no povu kbi’it laek sira ho lian monok sai sasin fila-fali ba lialoos ne’ebé ukun-na’in sira hafalsu no subar ho lia bosok uza sira nia Poder.

Uluk liu (idade antiga), iha iha Atena, Filózofu famozu ida Naran Sokrátes ko’alia no defende ona kona-ba lialoos, nia hanorin ema hotu atu hadomi no hatene kona-ba lialoos, maibé ema mak iha poder oho nia ka fó pena de morte (liuhusi haruka nia hemu venenu) tan sira konsidera nia hanesan ema ne’ebé hanorin lia-bosok. Mas nia simu ho liman rua pena de morte ne’e ho hamnasa maski nia hatene katak saida mak nia hemu ne’e venenu. Iha Indonézia eis Governadór Jakarta ( AHOK ) mós halo hanesan saida mak Sokrátes halo, maski diferente uito’an iha nia “prosesu”, mas nia finalidade hanesan de’it atu defende lialoos, maibé ema mak iha poder uza sia nia nia poder hodi hamonu sentensa ba AHOK ho pena prizaun tinan rua, no nia simu pena ne’e ho fuan maski nia hatene katak nia la sala.

Ohin iha Timor-Leste, akontesimentu admiradu ne’e akontese dala ida tan.  Situasaun ne’e mosu bainhira estudante universitáriu sira halo manifestasaun hodi rezeita ba rezolusaun ka dekretu lei Lelaun Prado ne’ebé halo husi PN, hodi halo lelaun ba Prado membru Parlamentu Nasionál lejislatura datoluk ho montante osan $8.000.00, maske folin Prado refere hola ho osan povu nian kuaze $63.000.00 dolar amerikanu. Universitáriu sira diskorda ho lelaun ne’e no konsidera lelaun ne’e hanesan traisaun ba prinsípiu Luta libertasaun nasionál no konseitu “Repúblika Demokrátika”. Afirmasaun husi Universitáriu sira hodi kontra no rezeita rezolusaun ne’e, hetan hapara husi PNTL sira liu husi tiru “GAS AIR MATA”. Objetu ida ne’e (gas air mata), sai objetu prinsipál husi makaer lei no ordem sira hodi hamate no hapara foinsa’e hirak ne’ebé defende no hakilar kona-ba lialoos. Povu nia oan lubuk ida mak sofre ba akontesimentu ida ne’e, maibé sira ne’ebé iha poder finjidu hodi lahatene, no sira nafatin julga katak foinsa’e mak sala. Ho sira nia poder sira kaer foinsa’e ka manifestante nain sanulu resin-tolu (13) hanesan porta-vóz Miguel Arcanjo Moniz da Silva no sira seluk hodi halo detensaun durante oras 72 iha sela PNTL nian, no mós halo aprezentasaun periódika ba iha Tribunál ka estasaun Polísia ne’ebé detidu sira hela besik.  Sira nain 13 simu desizun Juíz nian hodi hatudu ba mundu dala ida tan katak istória no Martíres da Pátria sira mak sei sai sasin ba lialoos. Loron ruma lialoos sei revela-an ba universu ida ne’e katak nia mak lialoos duni.

Observasaun ki’ik liu ne’ebé ita bele nota husi situasaun ida ne’e maka lialoos nafatin habobar husi hirak ne’ebé kaer ukun. Ema nunka fihir lialoos ho nia natureza rasik. Sira balun kronta no trai esénsia lialoos hodi hateten de’it “Ya Pak”, tan sira tauk lakon poder.  Maibé universitáriu sira nafatin hatuur valores no esénsia mundu akadémiku nian ne’ebé neutru, imparsiál, apartidarismu no krontrolu sosiál hodi nafatin kontrola injustisa sosiál ne’ebé mosu iha povu nia leet.

Hateke ba realidade ne’e, hamosu pergunta lubuk ida hanesan; Sé mak Na’in ba poder? Tanba sá lialoos nunka mais loos? Sé maka bobar lialoos ne’e? Universitáriu ka Makaer Ukun sira? Tanba sá tenki kria Justisa sé ita nafatin bobar lialoos ho liafalsu sira? Justisa ne’e ba de’it ema ki’ik sira ka ba ema hotu-hotu?

Kestaun hirak ha’u kestiona leten, sai nu’udar kestaun refletivu ba makaer ukun ka lei no ordem sira atu hateke hodi halo análiza konxiénsia hodi labele nafatin trai esénsia lialoos. Tan sé ita fihir ba identidade rai doben nian “Repúblika Demokrátika” katak poder ne’e iha povu nia liman, signifika katak povu maka eleje imi ba ukun iha Uma Fukun Lulik Povu nian. Neduni atu halo buat ruma karik labele hanoin de’it imi nia hedonia isin nian, maibé hanoin mós ami povu sira. Labele hanoin de’it imi nia família sira, maibé ema hotu. Sorin seluk husu ba makaer ukun sira atu ta’u aas prinsípiu libertasaun nasionál, hodi labele halo traisaun ba povu no rai ida ne’e.  Sé hamosu justisa karik ba ema hotu, la’ós ba de’it povu ki’ik no imi livre husi justisa hodi hamosu injustisa.

Ikus hakarak atu husik hela mensajén simples balun ba ha’u nia Na’i Ulun sira katak, ohin iha mundu ida ne’e imi bele habosok lialoos ho imi nia poder, imi bele habosok lialoos hodi hetan konfiansa nafatin husi ema seluk, maibé keta haluha mós katak rai ida ne’e la’ós eziste hanesan ita fila ita nia liman tanen, maibé eziste ho ran no ruin Martíres da Pátria sira nian. Maski imi seidauk konxiente ba lialoos, maibé loron ruma lialoos sei hatudu-an ba rai ida ne’e liuhusi istória hodi dehan katak nia mak loos duni!

Parabens MUTL

Viva Universitáriu Timor-Leste

Viva Povu Maubere

Viva RDTL

Abaixo Dec. Lei Lelaun Prado

Abaixo Mafiozu no kanteen sira

MITO “CAVERNA” PLATÃO

MITO “CAVERNA” PLATÃO

 

Hakerek-na'in: Cesar F. Amaral, Estudante 4⁰ ano FFCH-UNTL

Platão,  iha nia livru República iha pájina balun nia husik nia hanoin livremente hodi buka hatene tuir koñesimentu ne’ebé loloos (essência dos conhecimentos) ka natureza hosi koñesimentu . Nia hanoin kona-ba tema ne’e iha relevánsia ka naka’it ho nia hanoin ka nia teoria kona-ba dois mundos ka koñesidu ho naran mundo das ideias, ka ita bele hateten, nia buka tuir natureza koñesimentu tanba hetan influénsia hosi nia teoria mundo das ideias.

Hodi bele lori ema hotu entende kona-ba nia intensaun ne’e maka, Platão hamosu nia analojia ida-ne’ebé famozu liu iha filozofia klásika hanaran Mito ka Alegoria da Caverna (perumpamaan gua). Analojia famozu refere nia hamosu ho nia paradigma diálogu, maibé ita bele komprende hermenêuticamente sentidu rezumidu hosi dialógu refere hanesan haktuir;

“iha gruta ida-ne’ebé iha laran kompostu hosi ema barak, no ema sira ne’e prizoneiru sira-ne’ebé durante sira-nia moris tomak sira hela de’it iha gruta ne’e. Iha sira nia kotuk iha ahi ne’ebé lakan, no sira labele haree direitamente ahi lakan ne’e, tanba sira labele fila kotuk, nune’e sira só bele hetan de’it lalatak ka bayangan hosi saida mak akontese iha sira nia kotuk. Ema(mala’e) barak la’o iha ahi lakan nia oin ne’ebé lori ho sasan oioin no diferente. Hosi ne’e hamosu lalatak oioin iha didin lolon gruta nian. Tanba de’it prizoneiru hirak ne’e la konsege haree saida mak ema seluk(mala’e) sira kaer, no sira só haree de’it nia lalatak entaun sira konsidera no fiar katak saida mak sira haree hosi lalatak refere mak realidade loloos, no sira dehan, laiha tan realidade seluk hosi realidade ne’e. Maibé liu tiha loron hirak ne’e, ida hosi prizoneiru sira ne’e ema husik nia, no nia hahú sai hosi gruta refere hodi hateke ba ahi ne’ebé lakan. Hosi ne’ebá nia hahú hanoin katak, durante ne’ebé sira haree ne’e la’ós realidade loloos. No hosi ne’ebá mós ema hahú lori nia sai, no nia komesa hateke hetan loromatan no variadades beleza naturál. Hafoin ida ne’e, nia nafatin hanoin katak nia seida’uk hela iha realidade ida loloos, maibé kleur uito’an nia foin konxiente katak ne’e maka realidade loloos, no ida durante nia kapta ne’e lalatak hosi realidade loloos ne’e nian. Depois de ida ne’e nia fila-fali ba gruta laran, nia ba iha fatin ne’ebé ema kesi nia kolega sira ba. Nia hahú konta kona-ba saida mak nia haree hodi dehan, ida durante sira haree no konsidera realidade loloos ne’e lalooss, tanba saida mak sira haree ne’e, lalatak de’it no realidade loloos maka realidade iha gruta nia liur. Maibé nia kolega sira nafatin lafiar saida mak nia ko’alia no sira dehan, sorte sira ema kesi, karik sira mak livre sei oho ema ne’ebé halo livre sira. (Fraze ikus liu ne’e refere ba Sokrátes nia mate).  ” (República 514a-517c).

Alegoria da Caverna ne’e lori ka fó sentidu saida mai ita? No nia Signifikadu oinsá?

Hahún ba Mitos refere, iha ne’e ha’u hakarak halo nia interpretasaun tuir saida mak ha’u hatene no komprende ho konxientemente kona-ba analojia ida ne’e. Nune’e mós konfere ho signifikadu hirak seluk ne’ebé haktuir iha Livru balun ne’ebé ha’u asesu. Tuir saida mak haktuir iha Buku Pintar Sejarah Filsafat, 2013 hateten sentidu hosi analojia ne’e hanesan:

“Gruta ne’e konsidera hanesan mundu ne’ebé ema fó mai ita nia sentidu sira, ka mundu ne’ebé ita nia sentidu kapta. No Prizoneiru sira ne’e konsidera hanesan ema hotu-hotu. No mundu ne’ebé sira kapta iha gruta laran ne’e hanesan de’it reprezentasaun realidade reál, ka fotokópia hosi realidade loloos nian. Maibé ema barak nunka konxiente katak ne’e hanesan de’it kópia, maibé sira dehan saida mak sira hetan ne’e mak realidade loloos, no laiha tan realidade seluk. Nune’e iha ema ida ka rua hosi sira hotu ne’e hahú dúvidas katak realidade loloos ne’e la’os de’it kapta ho ita nia sentidu sira, no ema sira ne’e konsidera hanesan Filózofu. Hafoin ho terus, no esforsu tomak atu hetan realidade loloos no fim filózofu ne’e konsege hetan no hasoru duni loromatan ne’ebé bele fó naroman ba nia hodi bele haree no fihir realidade loloos. Loromatan ne’e konsidera hanesan simbólu hosi ideia ne’ebé di’ak liu (ideia do bem) ne’ebé fó ka transmiti koñesimentu kona-ba realidade loloos, no se laiha loromatan ka ideia do bem, laiha buat ruma maka ita konsege hatene.” (Tradusaun ami nian, Rhaman, M. 2013, p. 115.)

Ema iha hakarak atu sai hosi gruta nia laran. Tanba tuir Platão ema ne’e eros. Eros ne’e hanesan forsa internál ema nian ne’ebé maka dudu no haruka nia sai atu ba hetan realidade loloos, ka ideia do bem. Ho eros ema book -an hodi buka tuir buat di’ak sira no esénsia ka natureza verdade nian, ou lialoos ida-ne’ebé loos liu.

Sorin seluk, ita bele halo análiza krítiku ho realidade ezistensiál ema nian iha vida lorloron. Dala barak liu ita nia hanoin no hakarak depende de’it ba ema seluk, no ita fiar katak saida mak ema seluk ko’alia ne’e mak loos liu. No dala barak mós ita fiar no tabele ba ita-nia kakutak katak saida mak ha’u haree no ko’alia ne’e mak loos liu. Maibé la’ós hotu-hotu halo hanesan ne’e, iha balun maka koko atu ke’e no su’ut tuir saida maka ema ko’alia, hodi buka hatene tuir hun hosi liafuan ne’e mak ida-ne’ebé. Iha ema balun mós koko atu ke’e tuir saida mak sira rona no haree. Hosi su’ut tuir ne’e dalabarak liu ema uza kestionamentu ka perguntas oi-oin hanesan; tanba sá, oinsá, iha-ne’ebé, sé mak halo, no perguntas seluk tan ne’ebé ser racional idaidak kestiona uza sira-nia modo de ser rasik. Iróniku uito’an maka bainhira ema ruma ke’e ka su’ut tuir realidade sira, dalabarak ema dehan nia halo-an, foti-an, soh tau, no seluk tan ne’ebé idaidak dehan tuir nia maneira de pensar ka maeneira de juizo. Maibé se ita refleta no análiza ba analojia ne’ebé Platão haktuir ne’e, ita konxiente katak nunka iha verdade ida-ne’ebé absoluta, signifika katak saida mak dadaun ita haree no hatene ne’e, sai de’it hanesan representasaun ideia perfeita iha imajen imperfeita nian.

Ne’eduni, ikus hakarak konklui de’it katak realidade ne’ebé Platão ko’alia ne’e maka realidade supra-sensivel ka realidade metafízika. No saida maka dadaun ita kapta ne’e, hanesan de’it reprezentasaun ideia perfeita ka kópia hosi realidade supra-sensivel nian. Tanba ne’e, hakarak dehan de’it katak lalika tabele demais ba ita nia koñesimentu, no koko atu deskobre realidade foun, uza ita nia koñesimentu nune’e lalabele sai Prizoneiru durante ita nia moris. Tan sokrátes dehan, “ema ne’ebé matenek maka ema ne’ebé hatene nia an rasik katak nia la matenek.” 

Referénsia

Rhaman, Arif Masykur. Buku Pintar Sejarah Filsafat Yogyakarta, 2013.

Mondin, Battista. CURSO DE FILOSOFIA; Vol. 1, PAULUS, 1982.