KANTINA DIALÉTIKA
Hakerek Na’in : Erri Ferreira
Bin Maria Jacinta dos santos (naran bolu bin MARTI), ami
nia feton, ami nia inan, ami nia kolega, ami nia prima ne’ebé dadaun nu’udar
estudante Finalista ida husi Fakuldade
Edukasaun Arte no Umanidades (FEAH), Departamentu Kímika ne’ebé mak dadaun ne’e
hanesan mós feto emprezariál ida mak fa’an sasan ki’ikoan sira hanesan, kafé,
sigaru, ABC Mocca , dose no sasan ki’ik seluk ne’ebé fa’an iha karosa/gerobak
roda rua, ho objetivu prinsipál atu responde nesesidade isin (hamlaha) estudante
sira nian, liu-liu ba estudante sira ne’ebé meudia la fila ba uma.
Kafé no sigaru sai produtu ida ne’ebé dada ou atrai estudante
no konsumidór barak atu hatuur-an metin iha fatin ka kantina ida ne’e.
Estudante barak liu ne’ebé konsumu maka’as produtu rua ne’e maka, Arcanjo
Mosil, Salvador da Silva, Andrade Palacio, Amancio, Bobo, Silveiro dos Santos
no sira seluk Community Gerobak, i inklui ha’u rasik.
Interesante uito’an, kafé no sigaru la’ós liu leet de’it,
maibé iha prosesu fuma no hemu, dialétika ne’ebé mai ho nia ritmu oi-oin maka
hamaluk buat rua ne’e hodi labele husik leet deit biban hirak ne’ebé habiban
husi sigaru no kafé rasik. Dialétika sai ona kultura ba nain hirak ne’ebé naran
haktemik iha parágrafu anteriór, nune’e ba sira Kafé no Sigaru hetan poder
previlejiu ka iha valór boot liu iha sira nia matan. Tan ne’e iha fatin hirak
seluk sasan rua ne’e nafatin hamaluk sira iha passu dahuluk hafoin sira nia
doben.
Dialétika ne’ebé la’o ho nia natureza teze,anti-teze no
sinteze hamaluk ho diskusaun no debate ne’ebé mai ho variedade ritmu nakonu ho
kontradisau, hamanas no hafurak kantina ida ne’e, hodi kantina ida ne’e nakonu
ho nia natureza emprezariál ida úniku no diferente tanba iha fatin refere la’ós
de’it prosesu fa’an no sosa sasan maibé mós estudante sira halo interkambiu
ideias ka hanoin.
Asuntu no issu tomak ne’ebé trata iha kantina dialétika
ne’e, mai ho variabilidade no diferentes asuntu hanesan; Polítika, Ekonomia,Sósio-Kulturál,
Siénsia, Filozofia, Teolojia, Antropolojia, Teoria Krítika Sosiedade no asuntu
seluk ne’ebé sai asuntu sekundáriu. Isu hirak sei la sai furak no entanto la hamaluk ho sasan rua
ne’ebé idéntiku ho naran kafé no sigaru. Kafé no sigaru nu’udar motór
importante hodi movimenta estudante sira hahú ka aranka ba espasu dialétiku.
Perguntas mosu; Tanba
sá estudante hirak ne’e tur no halo diskusaun to’o lahatene oras? Sira ne’e
bulak ka la’ós? Tanba sá sira iha departamentu no fakuldade diferente maibé
sempre tur hamutuk hodi hala’o dialétika? Ka sira buka oin? Tanba sá dialétika
sai importante iha sira nia hanoin no matan? Se sira la hala’o dialétika saida
mak sei akontese?
Kestaun hirak ne’e sempre mosu husi ema seluk nune’e mós
sira ka ami rasik psikolojikamente, no dalaruma ezistensialmente. Realidade ita
observa hirak ne’ebé tur iha fatin refere ko’alia, hamnasa hahaek, sériu, balun
menikmati kafé no sigaru, balun hateke ema(feto oan sira) nst ne’ebé hafalun ho
sigaru nia suar no kafé. Ema barak konsidera ami hanesan ema la eskola,beikten,
bulak, geger, eror, matan feto nst. Husi ema seluk nia matan no hanoin ami bulak.
No husi ne’ebá ami dehan loos duni ami bulak. Tan ami konsidera bulak hanesan
matenek ida ne’ebé ema normál sira la simu. Ami geger no eror, tan ami iha
hanoin diferente, ami lakoi la’o tuir de’it sasan sira ne’ebé programadu, no lakoi
sai de’it sujeitu konsumidór no exploradór, no sai objetu ba ema nia sistema.
Ema dehan ami beikten, ami simu ida ne’e, tan ami konsidera ema ne’ebé matenek
maka ema ne’ebé konsege hatene ho konxiente nia an- rasik katak nia beikten,
ema dehan ami nakarten, ami simu no dehan ami nakarten maibé la’ós munafik no
malkriadu. Husi observasaun hirak ne’e hotu ami simu ho liman rua, tan se laiha
ema seluk mak ami laiha. Hanesan ema nia
jogu Lianguajén ne’ebé dehan “Ha’u sai
ha’u tan iha ó, no ha’u bolu mai hodi sai ha’u bodik ba ó”.
Kondisaun no espasu la sai sasukat hodi limita ami nia
hanoin. Iha fatin ne’ebé ami tur ne’e ami nia eskola no ema sé de’it mak ho ami
ko’alia ne’e ami nia profesór. Nune’e dialétika sempre mosu iha kualker fatin
no tempu. Husi kantina dialétika sosialmente ami koñese malu. Husi ne’ebá ami
konsegue iha hanoin foun ba asuntu hirak iha leten. Husi dialétika hasa’i ami
husi neon nakukun. Husi dialétika halo ami rekoñese ami nia an, ami nia
frakeza, ami nia limitasaun no rekoñese ema seluk. Husi dialétika ami hasa’i
maluk seluk husi hanoin sira ne’ebé durante ne’e hakarak de’it “kompete” ka iha
linguajén seluk dehan kakutak kompetetivu. Husi dialétika ami hatudu ami nia
maturidade ne’ebé ho nia forma personalidade auténtika. Husi dialétika ami
kore-an husi esplorasaun no dominasaun. Tan ne’e se la hó dialétika mak ba ami
konsidera moris laiha nia estétika no ritmu moris nian.
Atu dezeña moris ida ne’e sai moris ida ne’ebé nakonu ho
beleza estétika mak tenki iha kores sira hanesan kafé, sigaru, no nakonu ho
dialétika ka dialógu. Husi dialétika ne’e ita bele hetan pontu de partida no
aranka husi ita rasik ka belun seluk nia hanoin no hakarak. Husi dialétika ita
bele koñese moris husi ne’ebé, atu ba ne’ebé no halo saida? Husi dialétika ita
bele hatene kondisaun no situasaun ohin iha ita nia uma laran no sosiedade
oinsá. Husi dialétika ita bele hatene tanba sá ita la’o tuir regras no valores
morais sira hanesan ne’e no hanesan ne’ebá. Husi dialétika mak ita konsege hatene
ita nia personalidade nu’udar individu no nu’udar ser sosiál. Husi dialétika
ita konsege hatene problema sosiál saida mak dadaun ne’e ita nia komunidade
enfrenta,no seluk tan. Dialétika sai diak ka aat, loos ka sala maibé iha ami
nia matan nia dalan úniku lori ami la’o sai hasoru realidade.
Moris iha sosiedade ka mundu dialétiku maka la’ós moris
no la’o tuir de’it realidade tomak, nune’e mós la’ós sai de’it sujeitu
konsumidór no exploradór husi dominasaun, maibé oinsá fihir realidade ne’e no
koko husu, ke’e no tetak realidade ne’e husi lidun ida ba lidun seluk ka husi
parte ida ba parte seluk.
Tan ne’e, hakarak husik hela mensajén ida liuhusi artigu
simples ne’e hodi loke de’it ita nia
hanoin balun ne’ebé dadaun ne’e toman hateke ema husi lidun ida de’it atu bele
ba oin tenki muda, no koko hateke ema no realidade sira husi lidun diferente
nune’e labele hamosu dezentendimentu no pre-konseitu ba ita, nune’e ita bele moris
iha realidade ida ne’ebé loos ho ita nia personalidade loloos.
Ikus liu agradese espesial ba bin MARTI, ne’ebé iha
inisiativa hodi loke ona espasu ida ne’ebé bele atende ami nia nesesidades, la’ós
de’it oinsá ami nesesita ami nia gostu isin nian maibé mós oinsá
ami bele hasa’i-an husi nakukun liu husi métodu dialétiku ne’ebé la’o liu husi
diskusaun no kontradisaun sira bainhira ami koko hemu no fuma kafé no sigaru. Agradese
ba sira hotu ne’ebé tulun bin Marti. Hako’ak boot ba ha’u nia belun sira hotu.
Maske ita diferente, maibé ita idéntiku iha hanoin no hakarak ba di’ak Povu
Timor-Leste.