HANOIN NE’EBÉ “SALA” NO “DIFERENTE” KONA-BA FILOZOFIA
Hakerek -na'in : Cesar. F. Amaral, Estudante FFCH-UNTL, 3o Ano
Iha semana hirak
fulan Agustu-nian (2016), Faculdade de
Filosofia e Ciências Humanas (FFCH)-Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL)
hala’o peskiza ida. Ha’u hamutuk ho kolega na’in-lima seluk no mós ami-nia
dosente Profesór DR. Alessandro Boarccaech hala’o Projetu peskiza ida kona-ba ”Relasaun entre filozofia no edukasaun” iha
eskola sekundária (privadu no públiku) sanulu-resin-rua ne’ebé ezisti iha Díli
laran. Iha peskiza ida ne’e nia objetivu komum mak hatene oinsá interpretasaun no opiniaun jerál
sosiedade nian kona-ba Filozofia, nune’e mós perspetiva individuál ka personál
ema idak-idak nian, ka “conhecimento
senso comum” kona-ba filozofia rasik. No nia objetivu espesífiku maka atu
hatene kona-ba relasaun entre filozofia no edukasaun, liga iha kontextu
Timor-Leste nian.
Hosi peskiza ne’e
rasik lori ona ha’u hatene uito’an perspetiva no personalidade ema nian
(psikolojikamente) hanesan ; ema nia karater atu simu ema, hatán ba pergunta
sira, no oinsá relasaun entre seres
racionais ka ema sira ou relação dos
homens uns aos outros no mós
hahalok balun ne’ebé “implisitamente” subar-an liuhosi liafuan sira, no mós ema nia karater em comum.
Peskiza ida ne’e maka inspira no motiva ha’u hodi ha’u bele inisia ka hahú hakerek
artigu simples ida ne’e kona-ba hanoin sira ne’ebé sala no diferente
kona-ba Filozofia ne’e rasik. Objetivu hosi artigu ida ne’e mak lori ita hotu
no maluk estudante ka universitáriu balun ne’ebé daudaun ne’e seidauk tama iha
mundu Filozofia nian, no sempre pesismista ba hanoin no hanorin sira filozofia
nian, no mós komprensaun sira ne’ebé daudaun ne’e la la’o tuir nia dalan
rasik, hodi hola parte iha liña ida de’it
no mós loke tan hanoin foun hodi konxiente kona-ba saida mak Filozofia, nune’e
bele hatene an-rasik no ema seluk hodi bele hasoru dezafiu moris nian.
I.
Hanoin ka pensamentu
komum sosiedade nian kona-ba Filozofia ka “conhecimento senso comum
sobre a filosofia”
Iha peskiza hirak
ne’ebé hala’o liuhosi entrevista sira, no mós hanoin balun ne’ebé hetan liuhosi
dadalia ka “dialógo”(métodu ida
ne’ebé Filózofu Socrátes uza), ami no ha’u rasik observa, refleta no tetu hodi
halo análiza kona-ba pensamentu ka hanoin komum sosidedade nian kona-ba
Filozofia ne’e rasik. Bainhira mosu pergunta sira hanesan saida mak Filozofia ? Sé de’it
mak bele estuda Filozofia ? Filozofia estuda kona-ba saida ? no mós
pergunta sira seluk tan ne’ebé ita rasik rona ho hetan. No mós ba ita no sira
seluk ne’ebé estuda tiha ona uito’an kona-ba Filozofia iha ita nia fakuldade
rasik, ita sempre hasoru no rona pergunta sira hanesan Tanba sá ita/ó estuda Filozofia
? iha ne’ebé fatin atu servisu ba ? ka
(“campo de trabalho”)?
Barak hosi ita
ne’ebé lee no estuda ona kona-ba ba Filozofia, pergunta ka mahusuk hotu ne’ebé
hatuur iha leten ne’e hanesan baibain ka “biasa-biasa”, maibé ba maluk seluk
ne’ebé seidauk rona, sa tan estuda, ne’e pergunta sira ne’ebé foun, kómiku no
balun dehan pergunta sira ne’ebé la lójika “tidak masuk akal” no seluk tan
ne’ebé ema ida-idak infeita tuir sira nia maneira
de pensar no vontade rasik.
Iha sosiedade em komum no ema (feto no mane) em particular, sira sempre hatan pergunta sira ne’e ho simplesmente
hanesan : saida mak Filozofia ?
baibain hatan deit dehan katak “Filozofia ne’e estuda kona-ba ema nia
hahalok” no maioria mak hatan hanesan ne’e! Iróniku uito’an maka, balun
seluk hatan dehan katak “Filozofia ne’e so Na’i Lulik ka Padre no
Madre sira mak estuda ” no balun hatan ho onestu dehan “Foin
ba dahuluk rona liafuan ida ne’e”, no furak uito’an tan balun seluk rona pergunta
hirak ne’e, sira koko no komesa hamosu sira nia “admiração” (kekaguman/hakfodak), no ema sira ne’e iha “curiosidade” (Rasah ingin tahu) ka
hakarak atu rona no hatene kona-ba saida mak Filozofia ne’e rasik.
La’ós de’it
Komunidade ka sosiedade ne’ebé la aprende no estuda Filozofia mak hatán ka
resposta hanesan ne’e, maibé mós balun ne’ebé estuda ona, sira nia resposta
hanesan no balun dehan katak ema ne’ebé
estuda Filozofia ne’e “ateis” (ema ne’ebé la fiar Maromak).
Iha prosesu
diskusaun no diálogu ne’ebé mai ho dialétika ne’ebé naruk, ema barak hamosu pluralidade ba hanoin (pensamento) no diferentes opiniaun ka (hipótese).
No balun dehan, ita sira mak estuda Filozofia sei sai hotu Padre no Madre,
seluk dehan ita bele siik ona sira nia karater (psicologicamente), no ba sira-ne’ebé pesimista (hanoin negativu)
mai ita, sira dehan ita sei la hetan servisu (campo de trabalho) no seluk tan ne’ebé ita boot sira rasik rona no
observa.
II.
Tanba sá maka sosiedade ka ema nia hanoin hanesan ne’e ?
impaktu mai hosi ne’ebé ? Influénsia hosi sé ?(Análiza tuir hakerek-na’in nia perspetiva)
Hahún ba baze
istórika, istória Timór nian, hahú hosi tempu kolonialista (Portugés) to’o mai
invazór (Indonézia), infelismente ema ne’ebé aprende filozofia mak ema sira
ne’ebé hanesan haktuir iha leten (seminarista) ou sira ne’ebé eskola atu sai
Na’i Lulik (Padre) , Madre no mós relijiozu sira seluk. Nune’e mós bainhira
ita-nia nasaun hetan liberdade totál ka Independénsia iha 2002 to’o mai iha
2010, laiha eskola no universidade ida maka hanorin Filozofia, exeptu semináriu
sira, eskola Portuguesa Rui Cinaty no mós ensinu sekundáriu Externato de São
José.
Liuhosi istória
ne’ebé hatuur maka lori komunidade no ema hotu nia hanoin sai hanesan saida
maka sira resposta ba mahusuk/ kestaun hotu ne’ebé haktuir iha leten. Hosi ida
ne’e bele konklui ka hasa’i de’it sintéze ida katak kauza prinsipál ba efeitu
hotu ne’ebé haktuir maka influénsia hosi
istoria edukasaun filozofia pasadu nian
(ema nia mindset (maneira de pensar)
domina ho koñesimentu pasadu. Nune’e komunidade ka sosiedade no ema
ida-idak lalais loos hatán ka responde ba pergunta hotu simplestemente tuir
realidade no esperénsia pasadu nian ne’ebé sira observa no ultrapasa.
III.
Filozofia ne’ebé loloos, tuir ema sira ne’ebé estuda ona
filozofia no filózofu sira nia pensamentu.
Iha livru
filozofia balun ne’ebé ha’u konsege
asesu hodi lee, liuhosi mós média eletrónika ka site sira iha internet, no mós liuhosi aula sira Filozofia
nian, iha hanoin uito’an ne’ebé ha’u konsegue
kapta, haktuir ho loloos kona-ba definisaun filozófikamente hosi filozofia
rasik mak hanesan ; Definisaun etimolojikamente, definisaun tuir filózofu
sira-nia hanoin no matenek-na’in sira-ne’ebé estuda ona filozofia, no mós ha’u
nia hanoin rasik ka perspetiva pesoál kona-ba definisaun Filozofia.
Etimolojikamente,
filozofia mai hosi lian grego (Yunani)“Philoshopia”, no iha lian inglés “Philoshopy” signifika (amor à sabedoria) ka “domin
ba matenek” ou “cinta kebijaksanaan”. Nakfahe ba
sílabu rua philos no shopos. Dahuluk (philos) signifika “domin ”
ou philia “belun ka amigu” no daruak (shopos)
signifika “matenek/sabedoria,
conhecimento, arte, esperénsia prátiku no
intelijénsia” (Bagus,L. p.242 ). No ema sira ne’ebé estuda Filozofia ne’e,
hanaran filózofu. Filozófu signifika
“ema
ne’ebé hadomi matenek (sabedoria/sapientia) ka lialoos (verdade/veritas)”
.
Phytagoras mak sai
nu’udar Filózofu ne’ebé mak hamosu ka define palavra ou termu Filozofia iha
sekulu VI m.K (molok Kristu). Bainhira pergunta barak mosu hodi husu ba
Phytagoras dehan, tanba sá ita-Boot la sai ema ne’ebé sabedoria ? Nia ho
haraik-an (humilde/humildade) resposta dehan “Só Nia (Maromak) de’it mak merese fo liafuan sabedoria, no ha’u ema
ne’ebé mak buka no hadomi sabedoria ”.
Iha prosesu hatán
ba kestaun hotu kona-ba pergunta sira hanesan saida mak filozofia? Ita bele hatán etimolojikamente tuir
etimolojia ne’ebé haktuir, no sientífikamente ita só bele dehan deit Filozofia mak inan ba siénsia hotu / “Mother of science” ka
“matter scientiarum”, maibé atu hatuur definisaun ida obejtivamente sai
nu’udar definisaun universál ba ema hotu uza ne’e “laiha”. Ne’eduni
subjetivamente filózofu no ema idak-idak fó nia definisaun tuir nia pensamentu
rasik. Iha artigu simples ida ne’e ha’u foti de’it matenek-na’in sira ne’ebé
estuda filozofia nia hanoin no mós filózofu balun nia pensamentu no ha’u nia
interpretasaun ba Filozofia ne’e rasik .
Tuir matenek-na’in
Benedito Pepe, nia defini Filozofia hanesan “hanoin (Pensamento), reflesaun (Reflexão), mahusuk
(Questinamento) no mós produsaun (Produção). Nia dehan, atu dehan produsaun bainhira iha
momentu ita entende ona kona-ba saida mak produsaun ne’e rasik. Tanba ne’e nia haktuir katak produsaun maka
“modifika ka transforma ser ida ba ser
seluk/ sasan ida ba sasan seluk (Moficar
algo em outro algo ou ser em outro ser)”.
Aristóteles defini
filozofia hanesan siénsia ida-ne’ebé investiga kauza no prinsípiu hosi buat
hotu. Bertrand Russell dehan
filozofia hanesan esforsu ida atu resposta ba pergunta-sira ne’ebé aas ho
krítiku. Plataun (Filózofu grego)
haktuir dehan: “Filozofia hanesan siénsia ida-ne’ebé esforsu atu hetan
verdade ida ne’ebé loloos no perfeitu ka prudente. Nune’e mós nia dehan
filozofia mak investiga kona-ba kauza no prinsípiu ida-ne’ebé ikus hosi buat
tomak ne’ebé iha”. Rene Descartes define Filozofia hanesan kompilasaun hosi koñesimentu
oioin ne’ebé nia peskiza báziku kona-ba Maromak, Natureza no Ema.
Tuir ha’u nia
perspetiva ka opiniaun pesoál kona-ba filozofia katak, filozofia hanorin ita
oinsá atu :
1.
Hanoin ho modu
krítiku, rasionál, lójika no fundamentu (
pensar em modo crítico, racional, lógica e fundamento), katak hanoin buat
hotu hosi pontu oioin, hosi lidun ka vertente hotu no hanoin ho fundamentu ka
kle’an ba problema hotu umanidade(ema), mundu (cosmos) no Maromak nian.
2.
Reflesaun (hahún ba istória hodi projeta ba
oin)
3.
Análiza problema ho profundu no fó resposta ba
problema sira-ne’ebé siénsia sira labele resposta.
4.
Inan ba siénsia
hotu (matter scientiarum), katak nia
fó hanoin hodi siénsia seluk esperimenta, ka ohin loron ne’e bolu inter-disiplinár.
Iha definisaun
hotu ne’ebé hatuur iha leten, ha’u konxiente bele ona lori ita sai hosi hanoin
naksalak hotu ne’ebé daudaun ne’e regula hela ita nia raciocínio no la’o tuir duni dalan filozofia nian. Signifika katak
filozofia la’ós hanesan saida mak durante ne’e ita pesimista hela.
IV.
Diferensa filozofia no siénsia sira seluk
To’o ona idade contemporánea ne’e (Séc. XXI), ema hotu
seidauk bele defini ho loloos diferensa entre filozofia no siénsia
seluk hanesan (Matématika, Kímika,
Biolojia, Ekonomia, Psikolojia nsst). Neduni liu hosi espasu ida ne’e
hakarak lori ita hotu ba entende kona-ba diferensa entre Filozofia no Siénsia
sira seluk.
Dala wa’in ema
hotu nunka atu halo diferensa entre filozofia no siénsia seluk, exemplu ki’ik
ida ita bele foti hosi peskiza ne’ebé hala’o . Bainhira mosu pergunta sira
hanesan saida mak filozofia ? ema ka respondente sira sempre hatán ho
simplesmente dehan filozofia estuda
kona-ba ema nia karater. Hosi resposta simples ida ne’e, simplesmente bele
hasa’i deit sintéze katak ema seida’uk hatene ho konxiente diferente entre
filozofia no siénsia seluk.
Filozofia no
Siénsia sira hanesan Matemátika, Fízika, Biolojia, Psikolojia no sira seluk
sira iha “diferente”!. Simples liu bele foti de’it ezemplu hosi resposta ne’ebé
hatán iha leten hanesan “filozofia ne’e
estuda kona-ba ema nia karater” . Resposta ida ne’e la’ós Filozofia nia
signifikadu, mas siénsia Psikolojia. Estuda “ema nia karater” (comportamento) ne’e parte oan ida hosi objetu
estudu Filozofia nian. Diferensa seluk tan maka siénsia sira estuda deit parte balun (a parte) hosi ser, mas
filozofia estuda totalidade (buat
hotu) kona-ba ser ka totalidade das
coisas (fízika no metafízika).
Atu ita bele
komprende liu kona-ba diferensa entre filozofia no siénsia sira ita koko haree
hamutuk ezemplu simples ida ne’e : “observasaun Nuu liuhosi oklu siénsia nian
no mós filozofia nian”.
Iha Nuu hun ida
ne’ebé iha nia fuan barak tebes. Iha tempu ida Filozófu (ema ne’ebé estuda filozofia
) no mós Sientista (ema ne’ebé estuda siénsia) hamriik iha Nuu ne’e nia hun komesa halo observasaun
no fó sira-nia perspetiva ka opiniaun tuir ida-idak nia área ne’ebé sira
estuda. Sientista ekonomia bainhira
nia hateke ba Nuu nia fuan, nia komesa hanoin hodi dehan “Karik nuu ne’e nia fuan ha’u fa’an
ha’u konsege hetan osan barak no hodi osan ne’e ha’u bele halo buat seluk tan,
no mós nia hun ha’u tesi ha’u bele halo ha’u nia uma uza ai ida ne’e ” . Nune’e mós sientista kímika bainhira halo observasaun ba Nu’u ne’e, iha
sientista ne’e nia hanoin nia dehan nune’e
“hosi nuu ida ne’e nia fuan ita bele
produz ai-moruk balun ne’ebé bele kura moras ida ne’e ka ida ne’ebá, nst”. Maibé banhira Filózofu maka hamriik iha Nuu ne’e nia hun nia la’ós de’it halo
observasaun hanesan saida maka seintista Ekonomia no Kímika observa, maibé nia
observa Alein de, ka liután ida ne’e. Ne’eduni observsaun Filózofu nian hanesan
ne’e : “saida mak Nuu ? sé mak kria ? Tanba sá mak nuu ne’e moris ? Nuu ne’e
nia moris atu fó benefísiu ba sé no ba saida ? Nuu ne’e nia fuan sei hodi halo
saida ? tanba sá nuu ida ne’e diferente ho nuu ida seluk ? nst”.
Bainhira sientista
ekonomia no kímika haree no fó sira-nia opiniaun kona-ba ba saida mak sira
observa ka haree hosi nu’u ne’e, sira-nia katutak ka rásio orienta de’it
ba sira nia objetu estudu idaidak.
Nune’e mós hanesan ho Filozofia.
Hosi ezemplu
simples ida ne’e ita bele hasai sintéze katak siénsia halo deit observasaun ba
parte balun hosi nuu ne’e, maibé filozofia observa totalidade hosi esénsia no
ezisténsia hosi nuu ne’e.
Hosi artigu
simples ida ne’e ha’u fiar ho esperansa katak, ita hotu sei la moris no la’o
tuir de’it saida maka akontese, nune’e mós sei mosu hanoin foun ne’ebé
diferente ho hanoin sira uluk ne’ebé sala kona-ba filozofia rasik. Hanesan
saida maka Radhakrisnan heteten; “Filozofia
la’ós hanorin no leno de’it ita-nia
dalan, maibé oinsá orienta ita la’o ba oin”
Referênsia
Bibliográfika no Site konsultadu sira
Bagus, Lorens. Kamus Filsafat. Jakarta:
Gamedia, 2005.
Maia. L , Filozofia Siénsia, UNTL,
2016.
Maksum, Ali. Pengantar Filsafat; Dari Masa Klasik
Hingga Postmodernisme Yogyakarta: AR-RUZZ MEDIA, 2009.
Rhaman, Arif Masykur, Buku Pintar Sejarah
Filsafat, Yogyakarta, 2013.
Rezultado Peskiza no Entrevista Relasaun entre
Filozofia no Edukasaun, 2016
