DEZENVOLVIMENTU SIDADE NO POLÍTIKA ‘DUNI’ POVU
R Ferreira
Iha tinan-2025, hodi selebra tinan-foun, Nonu Governu
liuhosi SEATOU fó prezente tinan-foun ba povu ho natureza halo represaun;
eviksaun/gusur povu sira mak hela iha mota-ninin Fomentu (lee: direitu
represivu). Situasaun ida-ne’e mosu reasaun pro no kontra hosi sosiedade ho
klase oioin. Ukun-na’in sira hateten ba vítima eviksaun katak, mota mak iha
uluk ka imi mak hela uluk? Ka ho lian-seluk, tanba sá imi hatene
dehan ne’e mota (risku) maibé nafatin hela? Ema lubuk ida, aseita narasaun ida-ne’e.
Narasaun sira hanesan ne’e la’ós foin akontese, maibé akontese beibeik, no ne’e
nu’udar arma hosi mahukun inklui liman-ain mahukun nian hodi tiru povu kbiit-laek
sira. Se ita haree ho lalais (modelu tolan-tomak) mak, ita fasil monu ba
narasaun sira hanesan ne’e. No ita tama iha gaiola ukun-na’in (rejime ditadura
minoria) nian hodi haloos aktu represivu hirak-ne’e.
Mota mak iha uluk ka imi mak hela uluk?
Mahusuk sira hanesan
ne’e laloos! Mahusuk sira hanesan ne’e somente fó de’it kulpa ba povu
kbiit-laek ne’ebé hela iha mota-ninin. Tuir loos hamosu mahusuk krítiku sira
hanesan, tansá tinan-23 ukun rasik-an povu sei hela iha mota-ninin? Tansá Povu hakarak buka-moris no hala’o moris iha
sidade Dili, la’ós iha foho? Estadu (governu) bele garante moris-di’ak povu
nian bainhira sira fila ba foho? Oinsá kontinuasaun labarik no joven sira
(universitáriu) nia estudu no atividade sira seluk bainhira sira fila bá foho?
Oinsá ho destinu inan-aman sira-ne’ebé hala’o servisu hanesan ajente funsaun
públika nian ne’ebé nia sede iha Dili, bainhira sira fila bá foho? Oinsá ho sira-ne’ebé
durante ne’e hela iha Dili nanis (moris iha Dili), duni sira bá tan ne’ebé? Oinsá
inan-aman, labarik, foin-sa’e feto no mane kondisaun Psiko-sosiál no ekonómiku
bainhira sira husik sira-nia hela-fatin? No kestaun pertinente seluk tan.
Hateke ba kestaun hirak iha leten, hamosu kestaun foun
tan, sá kondisaun maka governu prepara ona hodi garante sidadaun hirak-ne’e
bele hala’o sira-nia moris no goja sira-nia direitu nu’udar ema no nu’udar
sidadaun iha estadu ida-ne’e ho dignidade tomak? Se kondisaun de’it ita la prepara,
tanba sá ita duni sira? Ka iha ona kondisaun ne’ebé governu prepara mak, husik
vítima eviksaun hela iha ponte-okos, hanesan realidade daudaun iha Ponte Comoro-II
nian? (haree: vídeo mídia-nasionál sira; GMNTV, SMNews, nst).
Hamosu kestaun hirak-ne’e, la’ós signifika ita aseita
atu ema (povu) hela iha fatin-risku sira (mota-ninin no foho-lolon) no anti
dezenvolvimentu, hanesan aleadu ukun-na’in nian sira ko’alia bebeik. Lae,
konkorda katak, hela iha mota-ninin no
foho-lolon ne’e fó risku ba ema-nia vida. Maibé, ita presiza haree ho fundamentu,
tanba sá sira hela iha mota-ninin? Ida-ne’e sira-nia kulpa ka estadu (governu)
nia kulpa, tanba lakon nia responsabilidade (nu’udar portadór devér) hodi fó-protesaun
ba nia sidadaun sira-nia vida durante ukun rasik-an? Iha ka lae ordamentu
territóriu ba sidadaun sira durante ukun-an no sidadaun idaidak iha hela-fatin
ne’ebé dignu, ne’ebé nu’udar sira-nia direitu konstitusionál? Ka duni de’it sira tanba ita avizu (fó-notifikasaun)
ona, sem prepara kondisaun sira hanesan mahusuk iha leten? Será que
avizu (fó-notifikasaun) mak solusaun ida ideál (di’ak liu) ba moris-di’ak (summum
bonum) povu nian? Ka ho de’it avizu ita bele hasai povu hosi ki’ak no
mukit?
Hela-fatin ne’ebé dignu nu’udar direitu konstituisonál!
Iha ita-nia Konstituisaun RDTL, artigu.58 ko’alia
kona-ba “ema hotu iha direitu ba nia an, nia família atu iha uma ida ho nia
dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema
idaidak no privasidade familiár”. Estadu Timor-Leste rasik ratifika tratadu
internasionál sira hanesan, Paktu Internasionál Direitu Ekonómiku, Sosiál &
Kulturál (PIDESK) ho intensaun hodi fó-protesaun ba povu nia direitu hirak-ne’e.
Maibé tratadu hirak ne’e la folin, tanba SEATOU, ho nia polítika represivu duni
povu hanesan loloos povu laiha direitu ba sidade rasik. (lee: Direitu ba Sidade).
Aat liután husu povu atu buka-rasik hela-fatin (ida-ne’e tenke kuidadu, bainhira
povu buka rasik hela-fatin, karik la tuir selera ukun-na’in nian mak,
iha futuru sira sei duni, ho lójika ne’ebé hanesan katak ne’e rai estadu, ne’e risku
no seluk tan). Estadu (governu) husik
nia responsabilidade nu’udar portadór devér ba direitos humanos, ne’ebé
tuir loos asegura no proteje atu labele iha violasaun ba direitos humanos
no direitu sidadaun sira-nian, tantu violasaun vertikál (estadu ba povu) no orizontál
(povu ho povu).
Konsekuénsia hosi povu laiha hela-fatin ne’ebé dignu,
hafoin tinan-23 ukun rasik-an, ne’e mai hosi rezultadu desizaun polítika ne’ebé
falla durante ne’e. Povu labele hakonu nia direitu ekonómiku, sosiál inklui direitu
nu’udar sidadaun iha foho. Nu’udar ezemplu, laiha kampu traballu iha foho (munisípiu
no postu), laiha universidade iha foho, infra-estrutura sira iha foho iha
kondisaun mizéria,nst, ka ein-jerál laiha sistema sosio-ekonómiku no polítiku
ne’ebé di’ak iha munisípiu sira hodi bele tulun ba hakonu direitu povu nian.
Rezultadu hosi ida-ne’e, halo urbanizasaun mai iha kapitál Dili boot liu, ida-ne’ebé
afeta ba hela-fatin la to’o no problema sosiál sira seluk, no nia rezultadu mak
balun tenke foti risku hodi hela iha mota-ninin no foho-lolon. (lee: Rezultadu
Peskiza Fundasaun Mahein, 2010).
Se ita la haree ho didi’ak nia kauza sira mak, ita ho
lais fó sala povu. Uza perspetiva idealizmu nian katak povu mak laiha
konxiénsia, hodi haluha tiha desizaun sira mak durante ne’e polítiku sira halo
ne’ebé la favorese ba hasai povu husi ki’ak, mukit, hamlaha no moras. Eviksaun
ne’ebé durante ne’e halo, hatudu de’it katak SEATOU laiha planu polítika ida
intregradu ba solusiona povu nia terus no susar, maibé somente hatudu de’it egoizmu
polítiku ho karatér neo-Soeharto (deside mesak) sem partisipasaun hosi
povu hodi ko’alia kona-ba sira-nia direitu ba hela-fatin no boot liu karik,
direitu ba sidade. Atu hatete, tempu ona ba ita ordena ita-nia sidade, maibé
labele haluha katak sidade ne’ebé moos, saudavel no organizadu ne’e, ema (povu)
mak na’in no hela ba. Tanba ne’e, kualkér desizaun sira tenke deside hamutuk ho
povu, atu nune’e povu bele sente na’in ba desizaun ne’e no bele sente moris ho
dignidade iha nia rain rasik. No ida-ne’e mak rejime demokrasia oferese ba ita.
Saida mak durante SEATOU halo la’ós tulun ba rezolve kondisaun ki’ak no mukit,
maibé duni ema-ki’ak no mukit sira hanesan ema-fuik no leet iha rejime ida-ne’ebé
hanaran Estadu Direitu Demokrátiku.
Boas Entradas
