INTRODUSAUN BÁZIKU KONA-BA MÉTODU “HANOIN / PENSAMENTU” IHA FILOZOFIA
Hakerek-na’in: Cesar Ferreira Amaral.
Alumi
Departamento de Filosofia-Faculdade de Filosofia e Ciências Humanas-FFCH-UNTL
I. Introdusaun
Filozofia termu ka
konseitu ida-ne’ebé ema hotu konsidera la vale, mistíku[1],
imajinavel[2],
la realistíku[3] no
nia prezensa laiha ligasaun ho situasaun reál no ezistensiál[4]
vida kotidiana[5]
nian. Ema ba’in hateten katak Filozofia ne’e difisíl atu aprende iha nivel
superiór, difisíl atu kapta, no ema uito’an liu mak konsidera no dehan Filozofia
ne’e furak, no nia prezensa importante tebes iha ita-nia vida loroloron nian.
Ita fihir hosi
realidade ezistensiál nian, no koko halo reflesaun istórika no filozófika, ohin
loron, mudansa (dinámika) barak tebes
ne’ebé mosu iha aspetu oin-oin; Aspetu sosiál, kuturál, ekonómiku, relijiozu,
no sira seluk. Hahún ba baze istórika nian, iha Timor-Leste, uluk-liu iha
kontestu sosiál nian ema hotu tuur
hamutuk, tulun malu no ida ne’e akontese nafatin to’o ohin loron. Iha
aspetu kulturál nian, uluk-liu uma lisan no uma lulik sira halo ho ai no du’ut
ohin loron nakfilak ba kaleen no sementi, belak nakfilak-an sai surat tahan
ki’ik, nst. Iha aspetu ekonómiku nian uluk-liu ema hotu hola no troka sasán ho
sasán ba malu no kapitalista uito’an liu, ohin kapitalista barak tebes ne’ebé
halo esplorasaun ba serbisu-na’in sira. Kompañia barak ne’ebé hamosu “mais valia”[6]
ba traballadór sira no traballadór sira nafatin hanesan traballadór hosi uluk
to’o agora (estátika). Kapitalista (osan-na’in) nafatin boot no aumenta ba
beibeik (dinámika). Iha aspetu relijiozu nian, uluk-liu maioria 98 % populusaun
sarani Katólika Romana, ohin loron iha menus (kuaze 2 %) mak sai hodi hala’o
sira-nia fiar ho relijiaun seluk (musulmanu, protestante) no seitas ki’ikoan
sira-seluk.
Jeneralizasaun no
reflesaun ba realidade istórika hirak ne’e,
haktuir mai ita katak iha liafuan rua ne’ebé esplisitamente hatudu-an
iha realidade ne’e mak “Mudansa/dinámika” no “la mudansa/estátika”.
Pensamentu/hanoin sira hanesan haktuir iha leten (dinámika) se ita konxiente
didi’ak ho loloos, sira ne’e hotu pensamentu balun hosi Filozofia nian, ne’ebé
sistemátika liu hanaran Filozofia
dialétika. No parte seluk kondisaun ka situasaun (estátika) sira iha leten
hola parte mós iha sistema pensamentu filozofia nian ida Filozofia metafízika, ka sistemátiku liu hanaran Filozofia la dialétika/non-dialétika (Filsafat non-dialektik).
Hosi ezemplu
simples ne’ebé haktuir iha leten mak ita bele ona komprende ho loloos katak
pensamentu sira Filozofia nian mosu hosi pensamentu sira loroloron nian,
pensamentu sira ne’e moris iha esforsu ema nian hodi defende no hadi’ak nia
moris, nune’e mós hasa’e no haboot
dignidade umana. Hosi ida-ne’e
hamosu pergunta ida, seráke pesamentu filozófiku hanesan ho pensamentu sira loroloron
nian ne’ebé ema hanoin? Resposta simples, lae! Hanoin filozófiku no hanoin
loroloron nian diferente. Diferente iha kualidade
no natureza ka esénsia[7].
Pensamentu loroloron nian, hahún liu ba buat ruma konkretu no espesífiku
liu. Ezemplu “kultura ita-nian ohin loron muda”, “traballadór nafatin hanesan
traballadór” nst. Hanoin loroloron hateke de’it mak ida-ne’e, no nunka husu
tanbasá hirak ne’e akontese. Maibé hanoin ka pensamentu Filozófiku ne’e hanesan
sintéze ka konkluzaun hosi hanoin loroloron nian ne’ebé konkretu no espesífiku,
ho nia natureza ne’ebé kle’an liu, jerál no abstratu. Ita hateke fali ba ezemplu iha leten maka, se ema ruma
ne’ebé nunka estuda Filozofia mosu dúvida. Situasaun ne’e iha fatin balun
mudansa no fatin balun la’e? Situasaun hirak
ne’e konsidera mudansa ka la mudansa?
Hirak ne’ebé nunka estuda Filozofia ka nunka sadere-an ba sistema
pensamentu (sistim berfikir), sei dúvida no la konsege resposta, nune’e mós
hetan bobar hosi dezenvolvimentu realidade ne’e rasik. Hosi ida-ne’e mak ita foin hatene sentidu importante ida hosi relasaun
entre Filozofia ho ita-nia moris loroloron nian, liuliu ba sira ne’ebé
Progresivu no Revolusionáriu.
Ita hakat sai uito’an
hodi hateke realidade seluk ne’ebé konsidera importante atu ita haree no diskuti
hamutuk iha espasu ida-ne’e. Realidade rua ne’ebé importante loos iha istória
Filozofia nian, no iha Filozofia konsidera hanesan realidade problemátiku
ne’ebé báziku liu problema hirak seluk. Iha sub-tópiku tuir mai ita sei haree
hamutuk realidade problemátiku hirak ne’e.
II.
Problema báziku iha Filozofia
Hahún ba
definisaun Filozofia nian ne’ebé ita defini ona dehan, Filozofia ne’e estuda
kona-ba relasaun entre pensamentu umanu no realidade ezistensiál ne’ebé hale’u
ita, ka relasaun entre mundu subjetivu no mundu objetivu. Hosi relasaun entre
rásio ka ideia ema-nian no kondisaun ka realidade ezistensiál, ho serteza
hamosu problema ka kestaun oioin no barak-barak. Maibé entre kestaun sira hotu,
problema ida ne’ebé fundamentál liu mak entre pensamentu ka ideia ema-nian no
realidade ka situasaun ezistensiál, ka entre ideia no matéria ida-ne’ebé
mak uluk liu? Ida-ne’e mak sai problema báziku iha Filozofia nian, nune’e ba
hirak ne’ebé mak iha nia sistema pensamentu hakarak ka lakoi dahuluk liu tenki
fó sira-nia preokupasaun hodi hatán ba mahusuk hirak ne’e.
Iha mundu
Filozofia nian, iha korente pensamentu ka sistema pensamentu ne’ebé ba’in
tebes. Maibé entre sistema pensamentu ba’in ne’e, iha sistema ka korente
pensamentu rua mak fó sira-nia resposta ba problema báziku ne’ebé haktuir iha
leten ne’e. Korente pensamentu rua ne’e mak; Idealismu no Materialismu.
Hirak ne’ebé dehan, ideia mak uluk ka primáriu no situasaun ezistensiál ne’e
sekundáriu, ne’e mak Idealismu.
Ezemplu konkretu mak; ita
koko kaer surat tahan ho lapiz ka lapizeira hodi dezeña figura balun, exemplu
ita dezeña kona-ba TRIâNGULO ka
AI-FUNAN, ho serteza primeira vez molok ita dezeña, ita hahú hanoin no mosu iha
ita nia “rásio” atu dezeña modelu triângulo no ai-funan ne’e rasik oinsá? Nune’e
ita koko no konsege dezeña duni tuir saida mak ita-nia ideia ka “rásio”
fornese. Dezeña hotu tiha, hafoin ita hamoos ka fó ba ema seluk surat tahan
ne’ebé ita dezeña. Ka ita estraga ou lees tiha surat tahan ne’e. Signifika
laiha ona ita-nia liman surat no dezeñu ne’e rasik. Pergunta ne’ebé mosu mak,
tebes ka ita labele dezeña fali dezeñu kona-ba triângulu no ai-funan ne’e? Ho
serteza bele! Ho razaun, esénsia dezeña ne’e nian nafatin iha ita-nia Idéia. No
ita la lakon ida-ne’e”[8].
Ezemplu seluk maka; ita hakarak atu
harii uma andar ida ho modelu arkitetura
foun, antes harii uma ne’e dahuluk liu arkitetura no enjiñeiru iha hanoin ona
atu dezeña modelu uma ne’e oinsá? Hafoin
sira hanoin tiha mak sira foin dezeña no ikus sira harii uma ne’e. Tanba
ne’e sintéze hosi idelista sira katak; Rásio mak fatór determinante ba buat
hotu. Realidade hotu eziste mai hosi rásio, no la’ós rásio eziste hosi
realidade, liu-liu realidade ezistensiál. Hanoin ida ne’e ita bele konfere mós
ho konseitu famozu René Descartes nian kona-ba ‘Cogito, Ergo Sum’[9].
No ba hirak seluk
ne’ebé dehan situasaun ezistensiál ne’e mak uluk liu no hafoin mak ideia ka
rásio, ou matéria mak primáriu no ideia umanu ne’e sekundáriu ne’e mak Materialismu. Ita bele komprova ideia ida ne’e ho
ezemplu konkretu balun; Tuir Idealista
sira katak atu halo uma ida presiza iha hanoin uluk, mas materialista dehan
katak kondisaun sosiál mak ezije arkitetura ka enjiñeiru ida iha hanoin hodi
oinsá bele rezolve kondisaun hirak ne’e. Populasaun komesa aumenta, fatin ba
ema atu hela, la permiti ona, ema barak laiha ona kondisaun (liu-liu uma) atu
hela ba, nune’e mós ba kondisaun sira seluk; (ekonomia, edukasaun, saúde,
saneamentu, nst), hirak ne’e hotu mak eziji ema oinsá atu “hanoin” hodi rezolve
situsaun sira. Ezemplu seluk mak; Timor-Leste
nia independénsia totál la’ós mosu hosi “ideia” Proklamadór Dr. Francisco Xavier do Amaral, maibé
refleta hosi kondisaun povu Timór nian ne’ebé sofre terus, kiak, hamlaha,
moras, mate, tanba hetan presaun oin-oin hosi kolonialista no invazór-sira
durante tinan-naruk mak ezije ita-nia Lidér Nasionál sira hodi “hanoin” oinsá
bele salva povu ida-ne’e hodi hetan liberdade totál. Hosi ezemplu hirak ne’e ita bele iha ona
sintéze ida katak; Ideia ou rásio ne’e
la seluk ou la leet, maibé hanesan de’it reflesaun ka purifikasaun, ka hosi
kondiasaun realidade ezistensiál nian.
Sistema ou korente
pensamentu rua ne’e, durante sira-nia ezisténsia sempre kontraditóriu, idaidak
defende nia-an tuir idaidak nia natureza. Tanba ne’e, iha istória Filozofia
nian konsidera hanesan istória ba luta entre idealismu no materialismu.
Esperénsia istórika duarante ne’e hatudu katak, em jerál, luta idealismu nian ne’e sempre reprezenta klase mundu nian
ne’ebé reaksionáriu, no luta
materialismu reprezenta klase mundu nian ne’ebé dezenvolvidu.
Hosi korente
pensamentu rua ne’ebé kontraditóriu ne’e, eziste mós korente ka sistema
pensamentu ida-ne’ebé lahalo defeza ba korente pensamentu rua ne’e, ka simples
liu eziste mós korente pensamentu ida-ne’ebé neutrál ka imparsiál, ne’ebé
hanaran Kritisismu. Ne’ebé dehan,
entre korente pensamentu rua ne’e (idealismu no materialismu) laiha ida mak
di’ak liu, ka laiha ida mak uluk no seluk ikus, maibé sira rua interdependénsia,
signifika korente pensamentu rua ne’e idak-idak hala’o nia funsaun tuir esénsia
ne’ebé korente pensamentu rua ne’e iha, no sira rua iha influénsia hotu, ka
sira rua hala’o knaar keta-ketak maibé iha relasaun ba malu ou ko-ezisténsia. Filozófu ne’ebé fó
importánsia maka’as ba korente pensamentu ida-ne’e mak Immanuel Kant.
Iha mós sanak hosi
idealismu no materialismu. Iha idealismu
objetivu no idealismu subjetivu, nune’e mós materialismu dialétika no materialismu metafízika. Idealismu Subjetivu
ne’ebé hateten, iha mós ideia ida-ne’ebé fora hosi ita. Hanesan sira dehan
eziste mundu no natureza ida-ne’e tanba iha Maromak (Filosofia de Deus) Ezemplu hanesan ideia kona-ba Maromak, ne’ebé
Hegel hanaran Ideia Absolutu, ka
baibain ita rona liafuan sira hanesan “atu
dehan tan saida, destinu mak nune’e ona”. Parte seluk, Idealismu objetivu
hateten katak; Ita ema mak determina kondisaun hotu ne’ebé hale’u ita. Ezemplu
hanesan liafuan sira ne’ebé ita rona “kondisaun
sira-ne’e di’ak ne’e depende ba o-nia sentimentu, se o sente di’ak mak di’ak se
o sente ladi’ak mak ladi’ak”.
Hosi korente
pensamentu materialismu nian, hanesan haktuir iha leten, iha materialismu
dialétika no materialismu metafízika. Iha Korente pensamentu ida-ne’e nian
diferente ho idealismu ne’ebé iha nia pensamentu kontradis maske mosu hosi sanak
ida de’it. Maibé, iha ne’e, korente pensamentu ida-ne’e nian haree ka hateke
liu ba nia métodu pensamentu (metode berpikir). Sira rua foku
hotu ba matéria, maibé métodu hodi ke’e ka su’ut tuir realidade mak ida-idak ho
nia dalan rasik, no hamosu rezultadu ne’ebé diferente. Materialismu dialétika ne’e perspetiva filozófika ida-ne’ebé hateke
mundu ne’e ho nia totalidade, la hateke de’it parte ida ka parsiál, la hateke
rohan-rohan, no la estátika, maibé dinámika. Signifika nia hateke mundu ka
realidade ne’e iha mudansa, no lapara de’it iha fatin ida. Ezemplu hanesan, “kalan tiha mosu loron, manas tiha mosu
malirin, ohin iha ki’ak aban-bairua bele riku”,nst. Materialismu metafízika
ne’e hateke de’it hosi parte ida, no hateke tesi kotu-kotu, lahateke realidade
hotu, no estátika, ka la mudansa. Ezemplu hanesan nia hateke ema ne’ebé na’ok
sasán ruma mak nia dehan “ida-ne’ebé
na’ok-teen ona ne’e ba nafatin nia nafatin na’ok-teen”, hateke de’it
realidade rohan ida, hasai ona konkluzaun. No hateke ema ne’e hanesan destinu
ona ne’ebé ita labele muda.
III.
Sintéze
Hosi deskrisaun
hotu ne’ebé ha’u deskreve ona iha leten, ha’u hanoin ita hotu bele komprende
uito’an atu hatuur ita-nia an tuir métodu ka sistema pensamentu ida. Iha espasu
ne’e ha’u laiha solusaun, rekomendasaun no konkluzaun ba lee-na’in hotu hodi
hili sistema hanoin (metode berfikir) ida-ne’ebé mak merese atu ita-boot sira
sadere-an ba, maibé ha’u deseja ita-boot sira rasik iha hanoin hodi tau iha
opsaun sira, hodi opta ida-ne’ebé mak importante liu atu ita sadere-an ba entre
pensamentu hirak ne’e (idealismu subjetivu, idealismu objetivu, materialismu
dialétika, materialismu metafízika) nst. Ita-boot sira iha ( rasão de ser ) hodi hili sistema
pensamentu ida hosi sistema hanoin sira ne’e hotu, hodi nune’e bele realiza
tuir ida-idak nia modo de ser no modo de agir.
Atu ema labele
orienta ita-boot nia “rásio”, no atu labele hateke realidade ida-ne’e hodi
tolan tomak de’it maka koko defini no diresiona rasik ita-boot nia métodu
pensamentu ida, hodi nune’e ita-boot
rasik no ema seluk labele halo traisaun no violasaun hasoru ita-boot nia
inteletu.
[1] “Místiku” signifika buat sira ne’e ema hotu fiar no halo tuir, maibé lá ezisti
iha realidade.
[2] “Imajinavél” signifika buat hotu ne’ebé la ezisti, ka mehi de’it.
[3] “Realístiku” signifika reál ka ita bele haree ou bele senti ka kapta uza ita-nia
orgaun sentidu sira.
[4] “Ezistensiál”, signifika ida-ne’ebé ezisti, ka ita bele haree ho matan.
[6] “Mais
valia” signifika katak ema ka kapitalista sira fó
rekompensa/kolen ba traballadór/serbisu-na’in la tuir rezultadu serbisu ne’ebé
traballadór halo.
[7] Esénsia signifika dolen/isin husi buat ruma ka ida ne’ebé halo objetu ka
sujeitu ida sai objetu no sujeitu. Ida ne’ebé halo sujeitu ka objetu ida iha
nia sentidu orijináriu.
[8] Bele Lee ka asesu kompletu iha ha’u-nia blog
(erryferreira.blogspot.com) kona-ba “Korente Pensamentu Idealismu”
[9] Bele Lee ka asesu
kompletu iha ha’u-nia blog (erryferreira.blogspot.com) kona-ba “RACIONALISMO RENÉ
DESCARTES: KE’E TUIR FRAZE FAMOZU “COGITO
ERGO, SUM” ”.
