TEORIA EDUKASAUN PAULO FREIRE: REZEÑA LIVRU PENDIDIKAN
ALAT PERLAWANAN
Cesar Ferreira Amaral
Livru ho títulu Pendidikan Alat Perlawanan Teori
Pendidikan Paulo Freire, hakerek hosi Siti Murtiningsih iha lian-indonézia ne’ebé
esplika kona-ba teoria sira edukasaun nian ne’ebé Freire ko’alia. Siti nu’udar
alumna ida hosi Fakuldade Filozofia, Universidade Gadjah Mada (UGM-indonézia),
nia hakerek obra lubuk ida, inklui obra alternativa ida-ne’ebé halo rezeña ba.
Freire nu’udar Filózofu no Pedágogu boot Brazileiru
nian ne’ebé moris hosi família ida-ne’ebé nakonu ho karatér demokrátiku no
nakloke tebtebes. Ida-ne’e, ita bele haree hosi nia família ne’ebé respeita
tebes ema seluk (umanidade). Kontestu sosiál moris Freire nian iha ambiente
ida-ne’ebé nakonu tebes ho irarkia opresaun (penindasan). Sosiedade maioria
moris-ki’ak, ne’ebé sira-nia moris dependente tebes ba klase elite sira, ne’ebé
nu’udar opresór. Sira moris iha klima ida-ne’ebé nakonu ho presaun no
esplorasaun no maioria hosi sira, simu kondisaun ida-ne’e nu’udar destinu, ka
ho lian Freire nian dehan “Culture of Silence”. Kultura silénsiu ne’e
nu’udar karatér hosi sosiedade frajil sira, ka sosiedade terseiru mundu.
Habadak, Freire hanoin no haree katak,
kultura ida-ne’e labele kontinua, nune’e nia inisia ninia teoria sira kona-ba
edukasaun libertadora nian.
Livru ne’ebé Siti hakerek, kompostu hosi kapítulu-neen
(6). Kapítulu dahuluk introdús kona-ba Freire no nia ideia (gagasan) sira
kona-ba edukasaun krítiku; daruak kona-ba antesedénsia moris Freire nian no
nia pensamentu sira; datoluk kona-ba baze sira teoria edukasaun krítiku Freire
nian; dahaat kona-ba teoria konsientizasaun iha edukasaun; dalimak kona-ba
konsientizasaun iha prátika edukasaun no ikus liu Siti halo reflesaun krítiku
ba konseitu no teoria sira Freire nian, forsa no frakreza hosi konsientizasaun no
relevánsia konsientizasaun ba edukasaun iha indonézia (ida ikus ne’e, ita bele
haree no halo reflesaun krítiku mós ba edukasaun Timor-Leste nian).
Ideia (gagasan) edukasaun krítiku Freire nian ne’e
baze ba korrente pensamentu krítiku-progresivu. Antagónika mak doutrina rua
seluk ne’ebé (tradisionál-konservativu); 1. Esensializmu no 2.
Perenializmu. Dahuluk, tau aas valór
(nilai-nilai) ne’ebe ezamina hosi tempu ba tempu no daruak hateten edukasaun
deve ser dezenvolve maka’as ho posibilidade tomak rásio ema-nian, tanba ne’e
edukasaun tenke sentraliza iha manorin (mestre/a) sira. Doutrina rua ne’e
konsidera ema nu’udar homo cultural (mahkluk budaya), ne’ebé iha
papel atu observa, implementa no dezenvolve moris. Nune’e, konsidera mestre/a
sira (manorin) nu’udar sujeitu ne’ebé lori valór no norma kulturál sira, hola
pozisaun sentrál iha prosesu edukasaun. Tuir Freire, natureza edukasaun sira ho
modelu tradisionál hanesan ne’e iha tendénsia boot ba hamosu presaun ba
estudante sira, no halo estudante sira sei hakruuk no halo tuir de’it saida mak
manorin sira ko’alia.
Pozisiona-an iha krítiku-progresivu, Freire hamosu nia
edukasaun krítiku ho natureza “diálogu” (dadalia). Ita bele haree Freire nia
teoria kona-ba edukasaun ne’ebé revolusionáriu tebes hosi mós nia obra boot rua
Pedagogy of the oppressed & Education for Critical consciousness.
Korrente pensamentu krítiku progresivu foku ba hamoris abilidade krítiku no
kreativu estudante nian, la’ós konsidera estudante nu’udar sujeitu ne’ebé
presiza esplora no prienxe, maibé tenke simu nu’udar sujeitu ne’ebé kompletu ho
nia kapasidade hodi muda realidade ne’ebé nia hasoru ba diresaun ida-ne’ebé
loloos. Métodu Freire nian ne’e métodu ativu, ka ho lian-seluk métodu praxis;
reflesaun no asaun ema nian kona-ba mundu.
Iha prosesu aprendizajen, manorin labele halo
estudante sai nu’udar objetu, tanba ida-ne’e kontradís ho xamada ontolojia ema
nian. Xamada ontolojia ema nian mak ema nu’udar sujeitu ne’ebé konxiente. Ida-ne’e
mak halo ema diferente ho animál; animál halo nia asaun tuir nia instintu
(naluri) maibé ema halo nia asaun tuir nia konxiénsia. Tanba
ne’e mak ema la’ós de’it moris (to live) maibé ema ne’e ezistensiál (to
exist). Konxiente katak,
konxiénsia ne’e tenke dezenvolve, mak edukasaun tenke sentraliza estudante
nu’udar sentru pedagojia.
Baze sira Teoria Edukasaun Krítiku Freire nian
Iha kapítulu-3 livru ida-ne’e, esplika kona-ba baze
teoria edukasaun Freire nian, iha-ne’ebé inisia ho baze ontolojia filozofia
edukasaun Freire nian. Iha livru ida-ne’e, limita perpestiva ontolojia ne’ebé
Freire uza relasiona ho enkuadramentu kona-ba oinsá perspetiva báziku ba hateke
mundu. Atu hatene ho kle’an dialétika pensamentu Freire nian mak, dahuluk tenke
haree oinsá relasaun espistemolójika Freire nian no nia perspetiva kona-ba
realidade. Perspetiva Freire nian kona-ba mundu sentraliza ba nia atensaun kona-ba ema (sujeitu). Nune’e ita haree oinsá
Freire hateke no komprende mundu liuhosi
nia perspetiva sira kona-ba ema. Imposivel ita separa ema ho nia mundu. Tuir
Freire, relasaun ema ho nia mundu labele separa, tanba ne’e mak nia karatér
úniku. Estatutu úniku relasaun ema nian ho nia mundu indika hosi kapasidade ema
nian iha “koñese”. Koñese nu’udar aktu (act of knowing) ne’ebé orienta
ema ba nia mundu. Aktu koñese ida-ne’e, labele separa ho kapasidade, pensamentu-língua
(thougth-language) ne’ebé mós deside orientasaun ema nian ba mundu. Hosi
hirak-ne’e, ita bele hatene katak, afirmasaun sira Freire nian kona-ba
realidade ne’e ita bele deskobre liuhosi nia ko’alia sira-ne’ebé repete
fila-fila ho mahusuk “oinsá ema hatene/komprende?”
Ema nu’udar sujeitu istóriku ne’ebé hakesi ho espasu
no tempu, iha-ne’ebé enfrenta kontradisaun oioin ne’ebé bele halo mo’ut no
halakon nia. Iha fraze ida-ne’e, Aristóteles ho Charles Darwin dehan, atu
labele mo’ut no lakon ho lalais mak, tenke halo adaptasaun ho realidade. Ba
Freire, ema la’ós to’o de’it iha nivel adaptasaun atu bele sobrevive (survive),
maibé ema iha kapasidade atu hamriik no hola parte iha prosesu istóriku, ho
lian-seluk transforma realidade ne’ebé sira-ne’ebé sira enfrenta no ameasadu.
Ba Freire, hamriik no halo transformasaun uza kapasidade ne’ebé iha hatudu ema
sei sai di’ak liu/dezenvolve liu (to be more) duké mo’ut iha
kontradisaun sira.
Ema iha knaar ontolojia ne’ebé dupla. Nu’udar sujeitu
istóriku ema iha knaar atu sai sujeitu ne’ebé auténtiku no mós komprende nia
mundu. Intensaun Freire nian katak, nu’udar projetu ne’ebé nunka hotu hosi praxis
balun, ema iha knaar ontolojia ne’ebé esensiál tebes mak sai nu’udar sujeitu
ne’ebé auténtiku. Se ema iha kapasidade halo auto-reflesaun mak nia parte ho
istória no fiar katak asaun sira mak halo ne’e loos. Iha parte seluk, Freire
dehan médiu ne’ebé importante ba ema nu’udar sujeitu hosi konsidera no respeita
ema seluk mak “diálogu”. Métodu ida-ne’e
mak Freire prefere iha nia diskursu sira kona-ba edukasaun libertadora.
Hosi esplikasaun sira kona-ba hanoin ontolójiku Freire
nian ne’ebé haktuir, ita bele to’o iha konkluzaun ida katak relasaun ema
(sujeitu) ho nia mundu ne’e hakesi hosi kapasidade hanoin no liguajen ne’ebé
hala’o ho dalan diálogu.
Iha livru refere ko’alia mós kona-ba baze epistemolójika
filozofia edukasaun Freire. Epistemolojia iha kontestu ida-ne’e ligadu ho
perspetiva bázika kona-ba esénsia hosi koñesimentu no oinsá ema-nia koñesimentu
ne’e mosu/iha. Ba Freire, kona-ba epistemolojia kuaze nia perspetiva atu
hanesan ho saida mak nia dehan kona-ba ontolojia, ne’ebé sempre diskorda ho
dualizmu subjetividade no objetividade. Dualizmu iha kontestu ida-ne’e mak
hafahe subjetividade ho objetividade. Freire hanoin katak subjetividade no
objetividade hasoru malu iha unidade dialétika ne’ebé hamosu koñesimentu mak
haforsa hosi prátika ou visé-versa. Hanoin no koñese labele haketak hosi
istória no kultura. Laiha realidade ida-ne’ebé haketak nia relasaun ho istória
no kultura. Tanba realidade ne’e nu’udar prosesu ida, maka atividade koñese mós
hala’o servisu laiha rohan. Linguajen no pensamentu nu’udar prosesu ba hamosu
(kria) koñesimentu no transforma realidade. Ho kondisaun ida konxiente mak ema
bele “hanoin”, no konxiénsia ne’e rasik sempre orienta ba oin.
Freire dehan, reflesaun kona-ba realidade bele lori
ema ba koñese no deskobre istória violénsia (opresaun) iha-ne’ebé grupu ki’ik
balun iha prerrogativu halo esplorasaun ba ema seluk. Iha maneira ba hateke
realidade hirak-ne’e, dalabarak diferente entre opresór no oprimidu. Oprimidu
konsidera nu’udar sujeitu pasivu ne’ebé hatene simu no halo tuir de’it opresór
sira. Opresór sira la importa kona-ba esplorasaun sira mak akontese no sira
sempre haluan sira-nia esplorasaun sira atraves edukasaun, no konsidera
oprimidu sira nu’udar objetu, maski esénsia oprimidu nian nu’udar ema ne’ebé
iha kapasidade atu sai sujeitu auténtiku. Violénsia hirak-ne’e tuir Freire
hakotu knaar ontolójiku ema nian nu’udar sujeitu. Nune’e importante edukasaun
tenke lori oprimidu sira ba hateke sira-nia realidade no halo transformasaun.
Tuir Freire ba enfrenta situasaun iha leten, ema
(oprimidu) sira tenke sai hosi konxiénsia májiku (simu de’it nu’udar destinu)
ba konxiénsia krítiku (kestiona no muda). Freire dehan, ema nia kondisaun
istórika ka fíziku ezisti etapa konxiénsia tolu; 1). Konxiénsia májiku
(magis)/semi-intranzitivu; 2). Konxiénsia Naive (naif)-tranzitivu no 3.)
Tranzitivu – krítiku.
Konxiénsia májiku lori ema enfrenta realidade sira
nu’udar destinu. Nu’udar ezemplu ki’ak ne’e destinu, maromak nia planu nst. No pasrah
hodi simu realidade ida-ne’e. Pensamentu fatalístiku no májiku sira nu’udar
parte hosi konxiénsia semi-intranzitivu nian. Enfrenta problema ruma, sempre
haketak-an hosi problema refere, tan konsidera problema ne’e iha podér superiór
ruma mak hamosu, nune’e la uza hanoin hodi deskobre raison d’etre (rasão
de ser) hosi problema refere. Loke liman simu ho liman-rua, baibain halo
liuhosi rituál sira tantu relijiozu ka kulturál.
Konxiénsia naive (naif)-tranzitivu ne’e hakat sai
uito’an. Ema komesa hatene problema ruma mak nia enfrenta, maibé tenta simplika
problema, identifika-an nu’udar elite, dalabarak mout ho pasadu, hanoin nunka
moos iha forma argumentasaun no la gosta diálogu. Kondisaun ida-ne’e mak eziste
ba komunidade brazileiru iha sékulu-20 liubá ne’ebé Freire fó ezemplu iha nia livru
Education as a practice of freedom.
Konxiénsia tranzitivu-krítiku, nu’udar etapa
konxiénsia ida-ne’ebé ema konxiente ba realidade no fiar katak realidade
nu’udar problema ne’ebé presiza rezolve. Ema iha etapa ida-ne’e bele dezenvolve bainhira nia interese no
pensamentu sai ba liur ho natureza no hahú halo diálogu no ema seluk, mundu no
Maromak. Iha kontestu ida-ne’e pensamentu la satisfaz ho de’it opiniaun ruma,
maibé esforsu tama to’o ba “raison d’etre’” (huun no abut) hosi
realidade ida. Liután ida-ne’e dudu atu hakle’an realidade hamutuk ho sujeitu
sira seluk no muda/transforma iha prosesu diálogu ne’ebé hala’o beibeik ba
beibeik.
Edukasaun ida-ne’ebé loloos tuir Freire tenke lori ema
to’o iha konxiénsia krítiku-tranzitivu. Asaun sira iha kondisaun tranzitivu
ida-ne’e nu’udar kombinasaun entre reflesaun no asaun iha praxis ida
loloos. No hirak-ne’e tuir Freire bele hetan liuhosi prosesu ne’ebé nia hanaran
concientização.
Ikus, kona-ba aksiolojia iha filozofia edukasaun
Freire nian, ne’ebé ko’alia liu kona-ba saida mak konsidera iha valór liu?.
Tuir Freire, ida-ne’ebé iha valór liu ba ema mak “kemanusiaanya serta sikap
ontologisnya untuk menjadi manusia sepenuhnya”. Objetivu loloos hosi ema
nian mak, umanizasaun ne’ebé atinji liuhosi prosesu libertasaun. Ema diferente
ho animál, ema bele sai ema loloos liuhosi halo interasaun ho ema seluk no
mundu. Hanesan saida mak haktuir iha leten, ema la’ós iha de’it kapasidade ba
halo adaptasaun maibé halo transformasaun uza rásio no linguajen ne’ebe ema iha
ka ho lian-Freire nian mak halo “integrasaun”. Tuir Freire, “adaptasaun ne’e de-umanizasaun”,
signifika kondisaun ida-ne’e hatuur ema-nia estatutu hanesan de’it ho animál.
Sorin seluk, importante liu atu haree katak, iha mós solidariedade no
fraternidade nu’udar ejizénsia iha knaar libertasaun no mós nu’udar valór
importante libertasaun umana nian.
Teoria Konsientizasaun iha Edukasaun
Iha kapítulu dahaat hosi livru ida-ne’e ko’alia
kona-ba teoria konsientizasaun iha edukasaun. Konsientizasaun nu’udar prosesu
ida-ne'ebé ema hetan konxiénsia ida-ne'ebé kle’an ba beibeik kona-ba realidade
kulturál sira-ne'ebé hale'u sira-nia moris no kona-ba sira-nia abilidade atu
muda realidade hirak-ne'e. Freire dehan, konsientizasaun nu’udar prosesu ema
sai ema loloos ka prosesu dezenvolvimentu konxiénsia liuhosi etapa tolu; magis,
naive no critical. Atu hateten, sai hosi konxiensia májiku ba konxiénsia
krítiku hodi to’o ba muda realidade opresaun sira.
Atu to’o iha konxiénsia krítiku, Freire halo krítika
ba edukasaun tradisionál sira-ne’ebé ho modelu bankeiru (sistem bank dalam
pendidikan), iha-ne’ebé konsidera estudante nu’udar depózitu inteletuál (fatin
atu rai matenek). Konsidera ema nu’udar telespetadór (penonton) la’ós kriadór
ba realidade. Freire hateten, ema hotu-hotu iha nanis konxiénsia no koñesimentu,
soké konxiénsia sira kona-ba sira-nia realidade dalabarak satán hosi kondisaun
sira-ne’ebé hanehan sira; tantu presaun ekonomia, polítika ka estrutura sosiál
sira seluk. Nune’e edukasaun deveria ser tulun ema ba hatene no sobu kondisaun
aat hirak-ne’e.
Tuir nia, koñesimentu la’ós sasán ne’ebé bele
transfere hanesan transfere ema ida nia hanoin ba fali ema seluk, ka ho
lian-seluk, koñesimentu labele transfere hosi manorin nia ulun ba fali
estudante nia ulun, maibé estudante rasik mak sai sujeitu prinsipál atu interpreta
informasaun hotu ne’ebé nia kapta no aplika iha realidade konkretu. Konxiénsia
ba realidade loloos ne’ebé hale’u nia nu’udar atinjimentu koñesimentu ida
loloos. Iha kontestu edukasaun modelu
bankária, konsidera estudante nu’udar fatin atu rai osan. Manorin iha osan no
rai iha estudante nia ulun. Manorin sira konsidera iha autoridade boot
liu, ka hatene buat hotu, nune’e estudante tenke tuur, rona, simu, no halo
tuir. Estudante ne’ebé halo tuir, ne’e mak estudante di’ak, matenek no
estudante ne’ebé krítika manorin ruma ne’e estudante ne’ebé ladi’ak no beik. Sistema
edukasaun ida-ne’e anti diálogu.
Freire krítika maka’as modelu edukasaun ida-ne’e. Tuir nia, sistema edukasaun tenke nakloke ba
diálogu. Manorin no estudante sira nu’udar belun di’ak, laiha superiór iha
prosesu aprende. Dalaruma manorin bele sala no bele loos, nune’e mós ho
estudante. No liuhosi diálogu mak deskobre hirak-ne’e. Se natureza edukasaun
taka-an ba diálogu mak, nia sei hamosu de’it ema sira-ne’ebé ho karatér opresór
no kontinua korrente opresór nian. Maibé se iha ambiente edukasaun nakonu ho
diálogu mak, ita sei to’o iha edukasaun ida loloos no libertadora; livre hosi
analfabetizmu; tantu literál ka funsionál, inklui livre hosi presaun no opresaun
sá de’it.
Iha Parte ikus livru ne’e nian, ko’alia kona-ba Prátika
Konsientizasaun no reflesaun krítiku teoria hirak-ne’e nia relevánsia ho
kontestu indonézia nian. Liga ha kontestu Timor-Leste, ita-nia edukasaun seidauk
forma ema to’o iha nivel konxiénsia krítiku, ka sei dook hosi teoria edukasaun libertadora ne’ebé Freire dehan. Manorin barak sei tau-an nu’udar na’in ba
matenek hotu iha aula-laran. Estudante barak sei ta’uk atu ko’alia, sá tan
krítika ka diferente hanoin ka perspetiva ho manorin. Manorin balun sei iha mindset
primitivu ne’ebé hateten “estudante é só para estudar”. La nakloke-an ba
diálogu. Tauk enfrenta kontradisaun, lakon espíritu diáletika nsst. Aat liután, Ministra Edukasaun dehan “filozofia
labele integra iha ensinu sekundáriu”. Ida-ne’e fatál tebes. Seluk tan, leitór idaidak bele halo reflesaun
krítiku tuir idaidak nia modo de pensar.
Pontu fraku hosi livru ida-ne’e mak nia konseitu sira
esplika ho natureza filozofia nian no la konsege simplifika. Ba ema hirak mak
laiha koñesimentu báziku kona-ba filozofia difisil atu komprende. Maski iha rezeña
ida-ne’e ho lian-tetun, maibé maioria uza konseitu filozófiku. Ita espera
Ministra Edukasaun labele hanoin nakukun beibeik hodi taka-dalan atu ema aprende
filozofia. Se ema hotu iha koñesimentu báziku ba filozofia mak, fiar katak sei
fasil lee livru ida-ne’e.
Happy Valentine Day
